De oprichting van de Partij van de Arbeid
8 februari 2016
Den Haag
Zeventig jaar geleden, op 9 februari 1946, is de Partij van de Arbeid (PvdA) opgericht. Deze nieuwe partij wil een echte `volkspartij' zijn, waarin alle Nederlanders, ongeacht geloof of sociale achtergrond, zich thuis voelen. De verzuiling moet doorbroken worden. Wordt deze `doorbraak' een
succes?
Wens brede volkspartij al in 1937
De aanzet voor de oprichting van een brede volkspartij wordt gegeven in 1937. De voorloper van de PvdA, de Sociaal Democratische Arbeiderspartij (SDAP) stelt in dit jaar een nieuw beginselprogramma op, waarin veel marxistische ideeen overboord worden gezet. De parlementaire democratie wordt
geaccepteerd en de partij richt zich niet langer alleen op de arbeidsklasse, maar op het gehele volk.
Toch betekent dit niet zo'n grote breuk met het verleden, als het lijkt. Al in de beginperiode van de SDAP zijn het vooral de ontevreden burgers, niet de proletariers, die zich aansluiten bij de partij. Nog in 1967 schrijft een bezorgde burger aan Willem Schermerhorn: "Waar ik meen, is het +/-
40 jaar geleden, dat er stemmen opgingen, om van de `arbeiders' partij een `volkspartij' te maken. Dit was de grote vergissing, want stemmen op de SDAP deden al verscheidene onderwijzers, leraren, wetenschapsmensen, kleine winkeliers en wat aan de partij ontbrak was juist de grote massa
`arbeiders'."
Politieke vernieuwing onder gijzelaars Sint-Michielsgestel
Als de Tweede Wereldoorlog uitbreekt, wordt de SDAP al snel verboden. Op 4 mei 1942 sluiten de Duitsers een groep van 450 mannen, vooral politici en intellectuelen, als gijzelaars in Sint Michielsgestel op. Onder hen bevinden zich prominenten als Willem Schermerhorn, Willem Banning en Jan de
Quay. In het kamp wordt veel gediscussieerd over de politieke toekomst van Nederland.
Centraal staat de Doorbraak-gedachte: `Weg met de verzuiling en opkomst van een brede volkspartij!' Schermerhorn en Banning pleiten voor `geestelijke vernieuwing' ofwel het `personalistische socialisme'. Binnen dit personalistische socialisme wordt veel waarde gehecht aan een
christelijk-humanistische moraal, democratie, gemeenschapszin en verantwoordelijkheidsbesef.
De Nederlandse Volksbeweging
Na de oorlog richten Schermerhorn en Banning de Nederlandse Volksbeweging op. Het doel van de beweging (geen politieke partij) is om de ideeen van het personalistisch socialisme en de `doorbraak' te laten landen bij de Nederlandse bevolking. In advertenties in de pers worden de ideeen
verspreid en worden lezers uitgenodigd lid van de NVB te worden.
Een volgende stap is de oprichting van een progressieve volkspartij.
De oprichting van de PvdA
Op 9 februari 1946 is het zo ver en wordt de PvdA opgericht. De partij is een fusie van de SDAP, de Vrijzinnig- Democratische Bond (VDB) en de Christelijk-Democratische Unie (CDU). Daarnaast stapt een aantal vooraanstaande leden van de Christelijk- Historische Unie (CHU) en de Christofoorgroep
naar de PvdA over. Er wordt grote moeite gedaan om de partij aantrekkelijk te maken voor alle progressieve kiezers, ongeacht religie of klasse. Zo worden er speciale werkgemeenschappen ingericht voor de gelovige leden.
Terugkeer van de verzuiling
Toch raakt de Nederlandse samenleving, ondanks de goede bedoelingen, al snel weer in de greep van de verzuiling. De trouw aan de eigen confessionele zuil blijkt sterker dan het geloof in de doorbraak. De PvdA wordt dan ook uiteindelijk vooral een opvolger van de oude SDAP. De echte doorbraak
zal nog vele jaren op zich laten wachten.
Nationaal Archief
2.21.183.74 Archief Schermerhorn, inv.nr. 14
2.21.286 Archief Drees, inv.nr. 309
S. van der Velden, Van SDB tot SP : 125 jaar socialisme in Nederland, (Amsterdam 2008), signatuur S38 252
A. Bleich, Een partij in de tijd. Veertig jaar Partij van de Arbeid 1946-1986, (Amsterdam 1986), signatuur S38 86
H. Langeveld, De man die in de put sprong. Willem Schermerhorn 1894-1977, (Amsterdam 2014), signatuur S38 283