Kamerbrief inzake machtsovername Hamas in Gazastrook
Met verwijzing naar het verzoek van de vaste commissie voor Buitenlandse Zaken, zoals vervat in de brief van de griffier van de commissie van 22 juni jl. (referte 07-BuZa-B-040), bieden wij hierbij de gevraagde informatie aan.
De minister van Buitenlandse Zaken,
drs. M.J.M. Verhagen
De minister voor Ontwikkelingssamenwerking,
drs. A.G. Koenders
Inleiding
De gevolgen van de ingrijpende gebeurtenissen die recentelijk plaats hebben gevonden in de Palestijnse Gebieden zijn nog niet in volle omvang te overzien. Wel kan nu al worden gesteld dat een door Hamas gecontroleerde Gazastrook en de toenemende verdeeldheid onder de Palestijnen grote risico’s met zich meebrengt, ook voor Israël. Tegelijkertijd biedt de vorming van een interim-regering, samengesteld uit gematigde krachten, wellicht kansen om de vastgelopen onderhandelingen met Israël vlot te trekken. Het is van het grootste belang dat president Abbas nu snel kan laten zien aan de Palestijnse bevolking dat de keuze voor politieke middelen om een Palestijnse staat te bewerkstelligen de juiste is. Nederland probeert de ontwikkelingen positief te beïnvloeden, onder meer door economische ontwikkeling op de Westelijke Jordaanoever en in de Gazastrook te bevorderen.
Machtsovername Hamas in de Gazastrook
Hamas heeft medio juni, op gewelddadige wijze de macht overgenomen in de Gazastrook. In reactie hierop heeft president Abbas de regering van nationale eenheid die in maart van dit jaar werd gevormd, conform de Palestijnse Basic Law ontbonden. Vervolgens heeft hij de noodtoestand afgekondigd en een interim-regering benoemd, geleid door Salem Fayyad, de onafhankelijke minister van Financiën in de ontbonden regering van nationale eenheid. De premier van die eenheidsregering, Haniyeh, heeft de legitimiteit van de maatregelen van Abbas betwist en heeft zijn ontslag geweigerd. Het mandaat van de regering Fayyad is vooralsnog één maand geldig. De president kan besluiten die periode per decreet met één maand te verlengen als het parlement hiermee instemt. Dat is onwaarschijnlijk, gezien de meerderheidspositie van Hamas in het parlement.
Door de recente ontwikkelingen zijn de Palestijnse Gebieden feitelijk verdeeld in een door Hamas geleide Gazastrook en een door Fatah geleide Westelijke Jordaanoever. Van verzoening tussen de partijen lijkt vooralsnog geen sprake na de explosie van geweld. De onverzoenlijke houding van Abbas en zijn Fatah-partij lijkt mede te zijn ingegeven door de brute wijze waarop Hamas-militanten tegen Fatah-aanhangers zijn opgetreden. Daarbij hebben leden van Hamas zich schuldig gemaakt aan executies van Fatah-aanhangers. Daarnaast zegt president Abbas over bewijzen te beschikken dat Hamas geprobeerd heeft hem te vermoorden. Overigens heeft Hamas de rust en orde in de Gazastrook inmiddels hersteld, waarmee een voorlopig einde is gekomen aan het onderlinge Palestijnse geweld.
Reactie internationale gemeenschap
Zoals ook aangegeven in mijn brief van 19 juni jl aan uw Kamer waarin verslag wordt gedaan van de RAZEB van 18 en 19 juni, heeft de Raad de gewelddadige machtsgreep door Hamas veroordeeld en opgeroepen tot beëindiging van gewelddadigheden en herstel van legitieme autoriteit. Daarnaast is steun uitgesproken voor Abbas en de door hem benoemde interim-regering en is aangekondigd dat de relatie tussen de EU en de Palestijnse Autoriteit genormaliseerd zal worden nu Hamas niet langer deel uitmaakt van de regering. De EU heeft besloten de voorwaarden uit te werken voor directe financiële steun aan de Palestijnse interim-regering, steun aan de Palestijnse politie door hervatting van de EUPOL COPPS missie en hervatting van de EU-monitoringmissie bij de grensovergang Rafah (EUBAM). Ten slotte wordt bezien hoe steun kan worden gegeven aan Palestijnse instituties, zoals de rechterlijke macht en de monetaire autoriteit en de rekenkamer.
Ook de VS en Israël hebben de machtsovername door Hamas veroordeeld en hebben steun toegezegd aan Abbas. De VS heeft aangekondigd USD 40 miljoen aan extra humanitaire hulp te zullen besteden voor de Westelijke Jordaanoever én Gaza. Tijdens een topontmoeting tussen Olmert en Abbas die op 25 juni jl, op initiatief van Egypte, plaatsvond in de Egyptische badplaats Sharm al Sheikh, maakte de Israëlische premier een aantal maatregelen bekend die beogen de Palestijnse president te steunen. Zo zal Israël een deel van de Palestijnse belastinggelden aan president Abbas ter beschikking stellen (op voorwaarde dat duidelijke afspraken gemaakt worden over de besteding van het geld), toegang van humanitaire hulp aan Gaza mogelijk blijven maken, leverantie van gas-, water- en elektriciteit voortzetten, meer vergunningen afgeven voor Palestijnse handelaren om Israël te bezoeken, de veiligheidssamenwerking met de Palestijnse Autoriteit hervatten en ongeveer 250 Palestijnse gevangenen vrijlaten (Fatah-leden die geen ‘bloed aan hun handen’ hebben en bij vrijlating een verklaring moeten ondertekenen waarin geweld wordt afgezworen). Het is van belang dat de EU toeziet op naleving van deze afspraken. De top leidde helaas niet tot besluiten over voortzetting van het politieke proces.
De Arabische Liga lijkt verdeeld te zijn over de wijze waarop gereageerd moet worden op de ontwikkelingen. Egypte, Jordanië en Saoedi Arabië hebben steun uitgesproken voor Abbas. Andere leden van de Liga, waaronder Syrië, benadrukken dat Hamas democratisch gekozen is en geven aan beide facties te steunen. Egypte heeft opgeroepen tot verzoening tussen Fatah en Hamas en aangeboden te bemiddelen.
Gevolgen ontwikkelingen voor Nederlands OS programma
De machtsovername in Gaza door Hamas vormt geen aanleiding voor aanpassingen in het Nederlandse hulpprogramma voor de Palestijnse Gebieden. Extra hulp lijkt vooralsnog niet nodig omdat Nederland al actief is op gebieden waar ook in de huidige situatie prioriteit aan moet worden gegeven, maar uiteraard wordt met de VN contact onderhouden over de specifieke situatie in de Palestijnse Gebieden. Vooralsnog is alleen het door Nederland gesteunde project voor training van de Palestijnse grensbewaking bij Karni opgeschort. Door Nederland gesteunde projecten verlopen via lokale organisaties, de VN (UNRWA) of het Tijdelijk Internationaal Mechanisme (TIM). Wel heeft de huidige veiligheidssituatie gevolgen voor de praktische mogelijkheden om hulp te verlenen, al is nog niet helemaal in te schatten hoe groot deze gevolgen zijn.
Belangrijkste punt van aandacht met betrekking tot de humanitaire situatie, de voortzetting van hulpprogramma’s en economische ontwikkeling in Gaza is opening van de grenzen. De humanitaire hulpstroom naar Gaza komt geleidelijk op gang, mede vanwege de tot dusverre redelijk coöperatieve houding van de Israëlische autoriteiten. De humanitaire situatie en humanitaire toegang blijven echter punten van aandacht. Naast hervatting van humanitaire hulpstromen is het van groot belang dat Israël en de Palestijnse partijen alles in het werk stellen om op korte termijn ook hervatting van commerciële goederenstromen naar en uit Gaza te faciliteren. Het is van belang dat Palestijnse burgers niet worden getroffen door de gewelddadige machtsovername van Hamas.
Vanwege het belang van open grenzen voor economische ontwikkeling zet Nederland zich actief in voor het openhouden van de Karni-grensovergang in het kader van de Nederlandse landbouwprojecten (o.a. bloemen en groenten). Mede door inspanningen van de Nederlandse vertegenwoordiging in Ramallah is onlangs een partij zaailingen voor naar schatting 55 miljoen anjers Gaza binnengekomen. Hiermee krijgen Gazaanse bloementelers de mogelijkheid om ook volgend jaar te oogsten. De uiteindelijke exportwaarde van deze anjers is ongeveer USD 5 miljoen. Dit betekent inkomen en werkgelegenheid voor de bloementelers en voor werknemers van toeleverende bedrijven. Voor wat betreft de personenovergang bij Rafah werkt de EU aan een zo spoedig mogelijke hervatting van de nu opgeschorte EU BAM. Nederland draagt financieel en personeel (detachering van drie mare chaussees) bij aan deze missie. Op het vlak van economische wederopbouw en het creëren van werkgelegenheid werden al plannen gemaakt door de Nederlandse vertegenwoordiging in Ramallah om voort te bouwen op de succesvolle steun die wordt gegeven aan de bloementelers in Gaza. Het belang van juist deze activiteiten is door de recente gebeurtenissen toegenomen. Daarnaast zijn door de Nederlandse Vertegenwoordiging in Ramallah onlangs contracten met lokale organisaties gesloten voor de ontwikkeling van land- en tuinbouw op de Westelijke Jordaanoever.
De recente ontwikkelingen illustreren nog eens het belang van de rule of law in de Palestijnse Gebieden. Mede daarom zal de EU zo spoedig mogelijk de steun aan de civiele politie via de EUPOL COPPS missie hervatten. Nederland draagt € 1 miljoen bij aan deze missie. Daarnaast heeft Nederland € 6,3 miljoen bijgedragen aan het TIM, ten behoeve van uitkeringen aan medewerkers van de Palestijnse civiele politie.
De EU heeft op 18 juni ook aangegeven de voorwaarden te willen formuleren voor hervatting van directe financiële en technische steun aan de Palestijnse regering. Als het gaat om budgetsteun is Nederland van mening dat deze duidelijk geoormerkt moet worden en dient te worden gekoppeld aan een financieel hervormingsprogramma, zoals ook gebeurde met de begrotingssteun die aan de PA werd verstrekt voor de verkiezingsoverwinning van Hamas in maart 2006. Vooralsnog lijkt de tijd niet rijp voor hervatting van grootschalige budgetsteun. Wel zal Nederland, mits voldaan is aan een aantal voorwaarden, akkoord kunnen gaan met andersoortige directe financiële steun, zoals het betalen van schulden van de Palestijnse Autoriteit aan de Palestijnse private sector.
Voor iedere vorm van directe financiële steun is het van belang dat geld niet in verkeerde handen terechtkomt. Hiertoe zijn transparante en betrouwbare controle-mechanismen cruciaal. Dergelijke mechanismen zijn al onderdeel van het TIM. waaraan Nederland financieel en organisatorisch ruim bijdraagt. Daarnaast is het voor de directe economische ontwikkelingen van de Palestijnse gebieden en de versterking van de politieke positie van de Palestijnse regering vooral van belang dat het totale bedrag aan door Israël voor de Palestijnen geïnde belastinggelden nu snel worden vrijgegeven.
Appreciatie
Met de machtsovername van Hamas in de Gazastrook lijken de kaarten van het Israelisch-Palestijns conflict opnieuw geschud. Waar ik op 13 juni jl nog sprak met de president van een Palestijnse regering van nationale eenheid voor beide Palestijnse gebiedsdelen, is nu sprake van een Hamas-bewind dat de dienst uitmaakt in Gaza en een gematigde regering, geleid door Fayyad, die in de Westelijke Jordaanoever regeert. Deze ontwikkeling is zorgelijk omdat de coup van Hamas de Palestijnse verdeeldheid heeft vergroot en een zware hypotheek legt op de totstandkoming van een Palestijnse (eenheids)staat. Het optreden van Hamas toont wederom aan dat de organisatie bereid is geweld te gebruiken om de macht te grijpen. Tegelijkertijd bewijzen de recente gebeurtenissen nog eens dat Hamas een factor is die niet weg te denken valt uit de Palestijnse Gebieden, ook niet uit de Westelijke Jordaanoever waar de organisatie eveneens steun geniet.
Wil de huidige situatie iets positiefs kunnen brengen dan is het van belang dat alle partijen snel handelen. President Abbas zal zijn gezag krachtig moeten vestigen op de Westelijke Jordaanoever en echt werk moeten maken van hervormingen binnen Fatah. Mocht het in de toekomst tot nieuwe verkiezingen komen dan heeft Fatah alleen na grondige interne hervormingen een kans. Abbas kan alleen gebruik maken van de mogelijkheden die de huidige situatie biedt als hij erin slaagt zijn positie te versterken. Een belangrijke mogelijkheid ligt hier voor Israël, dat voortvarender dan in het verleden stappen dient te zetten ten gunste van Abbas. De afspraken die gemaakt zijn in Sharm al Sheikh vormen een hoopgevend begin.