Toespraak minister Spies bij de opening van het Adviespunt Klokkenluiders
Dames en heren, Wat is de overeenkomst tussen Eduard Douwes Dekker, Mark Felt en Aleksandr Solzjenitsyn? Dat zij alle drie klokkenluiders avant la lettre waren.
Douwes Dekker stelde onder het pseudoniem Multatuli met zijn boek Max Havelaar de koloniale misstanden in het toenmalige Nederlands-Indië aan de kaak. Mark Felt was de deep throat van de CIA, die het Watergateschandaal aan de journalisten Woodward en Bernstein openbaarde. En dankzij de Russische schrijver en dissident Aleksandr Solzjenitsyn raakte de wereld via zijn boek De Goelag Archipel op de hoogte van de onmenselijke toestanden in de Sovjet-werkkampen.
Het begrip ‘klokkenluiden’ zoals wij dat nu kennen, bestond in hun tijd nog niet. Maar wat zij deden kwam daar wel op neer. Zij brachten informatie naar buiten over zaken die het daglicht niet kunnen velen.
Ze namen het risico op vervolging, het verlies van aanzien, van hun baan of zelfs van hun vrijheid voor lief, zó belangrijk vonden zij het dat er een einde kwam aan de misstanden waarvan zij weet hadden.
Daarmee bewezen zij de samenleving een grote dienst. Dat geldt natuurlijk voor alle klokkenluiders. In Nederland denken we dan aan mensen als Ad Bos, die de bouwfraude aan het licht bracht, aan Fred Spijkers, die ongelukken met ondeugdelijke mijnen niet wilde verdoezelen en aan Paul van Buitenen, die zich keerde tegen frauduleus gedrag door sommige leden van de Europese Commissie.
Wat klokkenluiders gemeen hebben, is dat zij doorgaans een eenzame strijd voeren. Zij worden vaak niet geloofd en ze weten meestal niet bij welke instantie ze moeten aankloppen met hun informatie. Klokkenluiders begeven zich daardoor in een mijnenveld, waarbij ze niet goed weten wanneer ze welke stap moeten zetten.
Mijn overtuiging is dat ze daar hulp, advies en steun bij horen te krijgen. Precies daarvoor is het Adviespunt Klokkenluiders ingesteld, waar zij vanaf vandaag terecht kunnen.
Dit onafhankelijke adviespunt gaat potentiële klokkenluiders uit het bedrijfsleven en de overheid adviseren, informeren en ondersteunen bij mogelijke stappen die zij kunnen zetten. Dit kabinet vindt het belangrijk dat mensen die mogelijke misstanden op het spoor zijn, daarvan melding maken.
Voor alle duidelijkheid: het wordt een Adviespunt, geen meldpunt. Een meldpunt doet daadwerkelijk onderzoek naar misstanden. Denk bijvoorbeeld aan de Fiscale Inlichtingen- en Opsporingsdienst, de Autoriteit Financiële Markten, de Voedsel- en Warenautoriteit, de Inspectie voor de Gezondheidszorg, de Nationale ombudsman en de Commissie Integriteit Overheid, die fungeert als meld- en onderzoekspunt voor missstanden bij de overheid,
Ik wil graag van de gelegenheid gebruik maken om te melden dat die laatste commissie vandaag een onder de nieuwe naam Onderzoeksraad Integriteit Overheid een doorstart maakt. De oude commissie was als meld- en onderzoekspunt te onbekend en ook te onbemind. Ik verwacht dat de Onderzoeksraad Integriteit Overheid, met een ruimere taakopvatting en een breder werkterrein, daar verandering in gaat brengen.
Ik wens de raad, onder leiding van de nieuwe voorzitter, oud-procureur-generaal Harm Brouwer, daarbij veel succes.
Terug naar het Adviespunt Klokkenluiders. Dat is een gezamenlijk initiatief van de ministeries van BZK en SZW. Het Adviespunt is er namelijk, zoals ik al eerder opmerkte, voor potentiële klokkenluiders uit zowel de publieke als de private sector. Wat ik heel belangrijk vind om daarbij te benadrukken is dat het Adviespunt in vertrouwelijkheid en onder geheimhouding zijn werk doet.
Anders gezegd: potentiële klokkenluiders kunnen er zeker van zijn dat wat zij met medewerkers van het Adviespunt bespreken, binnen de muren van deze instantie blijft. Het uitgangspunt is: over mogelijke misstanden moet je veilig kunnen praten, in strikte vertrouwelijkheid. In overleg met het Adviespunt wordt bepaald of er werkelijk sprake is van een vermoeden van een misstand, bij wie of wat je dat moet melden en hoe je te werk moet gaan.
Het Adviespunt is er dus voor de klokkenluider. Zie het maar als een externe vertrouwenspersoon waar je je verhaal kwijt kunt en die je een deskundig advies geeft.
En als je besluit daadwerkelijk melding te doen van een misstand – in eerste instantie bij je werkgever en zonodig bij een meldpunt – kan het Adviespunt je daarbij desgewenst terzijde staan door als het ware over je schouder mee te kijken.
Ook niet onbelangrijk: de diensten van het Adviespunt zijn gratis. BZK en SZW dragen samen de kosten. Dit kabinet vindt het namelijk van het grootste belang dat misstanden worden gemeld en niet onder de pet blijven, bijvoorbeeld omdat je als klokkenluider bang bent je baan te verliezen.
Strafbare feiten, schending van wetten en regels, een dreigend gevaar voor de volksgezondheid, de veiligheid of het milieu, verspilling van overheidsgeld: het kunnen allemaal redenen zijn om de klok te luiden. Maar voor je dat doet, is het dus heel verstandig om naar het Adviespunt Klokkenluiders te stappen. Want daar staan drie kernbegrippen centraal: vertrouwelijkheid, onafhankelijkheid en deskundigheid.
Ik wil er verder op wijzen dat het Adviespunt voor de duur van bijna drie jaar is ingesteld, tot 1 juli 2015. Na twee jaar zal er een evaluatie plaatsvinden en zal worden bekeken of en in welke vorm het Adviespunt blijft bestaan.
Dat is omdat we op dit moment niet kunnen inschatten hoe vaak er een beroep op het Adviespunt zal worden gedaan, laat staan uit welke sectoren de klokkenluiders-in-spe komen. Dat wordt allemaal geregisteerd en er zal elk jaar verslag van worden gedaan aan Tweede en Eerste Kamer. Uiteraard zó dat de anonimiteit van de klokkenluider is gewaarborgd.
Er speelt nog iets anders mee. Zoals u misschien weet ligt er momenteel een initiatiefwetsvoorstel bij de Raad van State van het SP-Tweede Kamerlid Ronald van Raak. Dit voorstel houdt in dat er een Huis voor Klokkenluiders komt dat wordt ondergebracht bij de Nationale ombudsman. Het initiatiefwetsvoorstel kan gewoon zijn eigen parlementaire weg volgen. Het belangrijkste is dat er vanaf vandaag een plek in Nederland is waar klokkenluiders deskundig advies kunnen krijgen.
Dames en heren,
Ik noemde aan het begin van mijn verhaal de namen van een aantal klokkenluiders uit het verdere en recentere verleden. Zij hebben met elkaar gemeen dat zij moedige mensen waren, die veel op het spel zetten met het naar buiten brengen van maatschappelijke misstanden.
Zij doorbraken de doofpotcultuur die in dit soort gevallen vaak heerst.
Klokkenluiders zijn dan ook geen querulanten, maar mensen die handelen in het belang van de maatschappij. Toch werden sommigen van hen daardoor zwaar benadeeld: ze verloren hun baan en raakten soms ook hun huis kwijt. Ik vind dat deze mensen het juist verdienen om te worden beschermd, geholpen en aangemoedigd. Met het instellen van het Adviespunt Klokkenluiders zetten we een flinke stap in die richting.
Ik wens de commissieleden en medewerkers van het Adviespunt Klokkenluiders dan ook veel succes met hun werk. Ik geef nu graag het woord aan de voorzitter van de commissie, Martin van Pernis. Hij zal u nog wat meer vertellen over taken en werkwijze van het Adviespunt.
Dank u wel.