Rijksuniversiteit Groningen

08 jan 2002

Nummer 3 8 januari 2002

Winterdepressie niet veroorzaakt door verstoorde biologische klok

Lang is gedacht dat winterdepressie het gevolg is van een verstoring in de biologische klok. Door de gevoeligheid voor licht registreert de biologische klok immers de seizoenen. Winterdepressie treedt op in de winter, wanneer de dagen kort zijn, en kan goed behandeld worden met lichttherapie. "Het lijkt daarom een plausibele theorie. Maar het blijkt niet waar", zegt drs. Kathelijne Koorengevel. In haar promotieonderzoek waarin met de slaap-waakcyclus van proefpersonen werd gemanipuleerd, ontdekte zij dat de werking van de biologische klok ongestoord is bij winterdepressiepatiënten. "Het blijft daarom een raadsel waarom lichttherapie wel helpt bij winterdepressie", aldus Koorengevel. Zij promoveert op 16 januari 2002 aan de Rijksuniversiteit Groningen.
Ritme van 24 uur
Nieuwe onderzoeksmethoden
Tijdvrije ruimte
Lichttherapie via de knieholten
Curriculum vitae
Noot voor de pers

Het is nog onduidelijk hoe depressie ontstaat, maar hierover zijn verschillende theorieën. De door Koorengevel onderzochte chronobiologische theorie is daar één van. Deze theorie schrijft (winter)depressies toe aan verstoringen van het slaap-waakritme en/of de biologische klok. "Bij de start van het onderzoek had ik echt voor ogen dat we bewijs voor de theorie van de verstoorde biologische klok zouden vinden", zegt de promovendus, "Maar in het onderzoek vonden we hiervoor geen bewijs."

Ritme van 24 uur

De biologische klok zit in de hersenen en zorgt ervoor dat processen in het lichaam een ritme vertonen van ongeveer 24 uur. Dat zijn lichamelijke processen zoals lichaamstemperatuur en hormoonafgifte maar ook psychische processen, zoals alertheid, stemming en prestatie. "De biologische klok is gevoelig voor licht en zorgt ervoor dat je op elk moment van de dag optimaal kan functioneren. Dat dat zo werkt, merk je pas bij een jetlag of werken in ploegendienst. Door de verstoring tussen de biologische klok en de slaap-waakcyclus die dan ontstaat presteer je niet optimaal. Het is niet voor niets dat de grootste ongelukken vaak midden in de nacht plaatsvinden", zegt Koorengevel .

Nieuwe onderzoeksmethoden

Twee nieuwe ontwikkelingen boden de mogelijkheid om de chronobiologie van depressie opnieuw te onderzoeken. Het 'geforceerde desynchronisatie protocol', een methode waarbij gemanipuleerd wordt met het slaap-waak ritme van proefpersonen, bood de mogelijkheid om de invloed van de biologische klok op lichamelijke en psychologische processen te onderzoeken. Koorengevel: "Bovendien bood de opzienbarende ontdekking van twee Amerikaanse onderzoekers dat de biologische klok ook beïnvloed kan worden door licht toegediend op de huid van de knieholten, voor de eerste keer de mogelijkheid om een goede studie te doen naar de effectiviteit van lichttherapie bij winterdepressie."

Tijdvrije ruimte

De mensen die meededen aan het eerste onderzoek kregen in een laboratorium een totaal ander dagritme opgelegd. Koorengevel: "In het Academisch Ziekenhuis Groningen hebben we de beschikking over een 'tijdvrije ruimte', waar geen informatie kan doordringen over het werkelijke tijdstip. Zeven patiënten met winterdepressie en zeven gezonde proefpersonen deden mee. Zij kwamen nauwkeurig overeen wat betreft geslacht, leeftijd, rookgewoonten en zelfs menstruatiecyclus. De proefpersonen kregen een dagritme van 20 uur opgelegd: 13,5 uur wakker en 6,5 uur slaap. Het was er 'overdag' schemerdonker. Niet lichter, want dan zou de biologische klok beïnvloed worden." Uit Koorengevels metingen blijkt dat de invloed van de biologische klok op de lichaamstemperatuur, de melatonineafgifte en de regulatie van de stemming zowel bij patiënten als bij gezonde proefpersonen gelijk is. De biologische klok is dus niet verstoord.

Lichttherapie via de knieholten

Lichttherapie via de ogen helpt tegen winterdepressie. Het is echter onmogelijk om de effecten hiervan te vergelijken met placebo-licht (geen licht). Daarom is de effectiviteit van deze behandeling nog niet definitief bewezen. Zo'n placebo-onderzoek werd wel mogelijk toen Campbell en Murphy in 1998 aantoonden dat licht niet alleen via de ogen, maar ook via de knieholten de biologische klok kan bereiken. Koorengevel bestudeerde het effect van lichttherapie via de knieholten, omdat het naast het gebruik van de tijdvrije ruimte een tweede manier leek om de betrokkenheid van de biologische klok bij winterdepressie te onderzoeken. Negenentwintig patiënten ontvingen òf licht òf geen licht in beide knieholten gedurende vijf ochtenden. "Omdat vermoed wordt dat lichttherapie bij winterdepressie werkt via de biologische klok, zou het licht in de knieholten via deze zelfde weg effectief kunnen zijn", aldus de promovendus, "Maar we vonden geen effect van lichttherapie via de knieholten op de biologische klok. En licht of geen licht in de knieholten maakte ook niet uit. Vooralsnog is daarom onduidelijk waarom winterdepressie patiënten baat hebben bij lichttherapie via de ogen, maar dat het werkt via de biologische klok lijkt onwaarschijnlijk."

Curriculum vitae

Kathelijne Koorengevel (Dordrecht, 1971) studeerde geneeskunde aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Ze verrichtte haar promotieonderzoek bij de onderzoekschool Behavioural and Cognitive Neurosciences (BCN) van de RUG en de afdeling Psychiatrie van het Academisch Ziekenhuis Groningen, waaraan zij ook na haar promotie verbonden blijft als arts assistent in opleiding (AGIO). Haar promotieonderzoek is mede gefinancierd door Nederlandse Gasunie B.V., het Ministerie van Volksgezondheid en het Nationaal Fonds Geestelijke Volksgezondheid. Koorengevel promoveert tot doctor in de medische wetenschappen bij prof.dr. R.H. van den Hoofdakker en prof.dr. J.A. den Boer. De titel van haar proefschrift luidt: On the chronobiology of seasonal affective disorder.

Noot voor de pers

Voor nadere informatie: mw.drs. K.M. Koorengevel, telefoon (050)361 23 67 (secretariaat Psychiatrie), e-mail:
k.m.koorengevel@acggn.azg.nl (werk)