FNV

Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen
Publieksvoorlichting - publieksvoorlichting@vc.fnv.nl

Toespraak van FNV-voorzitter Lodewijk de Waal op 16 mei 2002 op een bijeenkomst van de Nederlandse Maatschappij voor Nijverheid en Handel in Koudum.

Dames en Heren,

Om te beginnen dit:
'De vrijheid van ondernemen is een van de basiskenmerken van een democratische samenleving'. Ja, dat juit ik dat zeg, daar kijkt u van op, niet waar? 'Toch is het is min of meer een citaat uit het Ser-advies ' De Winst van Waarden'. Dat advies gaat over het maatschappelijk verantwoord ondernemen gaat. Een unaniem advies en dus ook onderschreven door de FNV. Ik voeg dan ook snel nog een visie toe aan mijn binnenkomer en die visie is ook in dit advies terug te vinden: die vrijheid is aan grenzen gebonden. En zo hoort het ook.
We kennen terecht wetten en regelgeving waardoor aan het ondernemen randvoorwaarden worden gesteld. Als we dat niet zouden doen, dan zou het een beetje een onoverzichtelijke en oneerlijke boel worden in dit land. Ondernemingen en ondernemersorganisaties hebben dat ook door. Ze zeuren natuurlijk wel over allerlei regels en wetten, maar ze weten ook dat die nodig zijn. Sterker nog, ondernemingen en ondernemersorganisaties maken geheel vrijwillig afspraken met de vakbeweging en heel soms ook met andere organisaties of met lokale en regionale overheden. Ze willen het allemaal wel een beetje ordenen en ze willen voor zich zelf zekerheden creeren en dat kan heel mooi via bijvoorbeeld het afsluiten van CAO's. Je kunt zeggen dat op die manier de vrijheid van ondernemen nog verder ingebed en wordt gebonden aan opvattingen en visies die in de maatschappij leven, maar die niet perse door de ondernemer of de ondernemingsleiding worden gedeeld. Maar je kunt ook zeggen dat het een eerste stap is schakel is op de route naar het maatschappelijk verantwoord ondernemen. Bedoelen we nu met 'maatschappelijk verantwoord ondernemen' alleen of voornamelijk dat ondernemers en ondernemingen zich aan die wet- en regelgeving en aan die afspraken moeten houden? Ik denk het niet.
Dat zou een te minimalistische benadering zijn.
Het gaat om meer.
Het gaat bij maatschappelijk verantwoord ondernemen niet in de eerste plaats om een sturing van buitenaf via regels en wetten, maar om een oriëntatie vanuit de onderneming naar buiten toe. "De verantwoordelijkheid en het initiatief van het maatschappelijk ondernemen liggen nadrukkelijk bij de individuele onderneming", zegt daarover het al eerder genoemde het SER-advies 'De winst van Waarden' dat 2 jaar geleden werd uitgebracht. Is er wezenlijk iets nieuws aan de horizon als we het over maatschappelijk verantwoord ondernemen hebben? Misschien wel, misschien niet.

Precies vijfentwintig jaar geleden publiceerde het toenmalige NVV, dat met het NKV net was opgegaan in de FNV, een nieuwe maatschappijvisie. Een citaat daaruit:
"De werkers in de onderneming zullen het doel van de onderneming een maatschappelijke inhoud moeten geven. De mensen daar zullen zelf kunnen beoordelen op welke wijze die beschikbare mankracht (.... nu zouden we 'menskracht' zeggen), de kennis, het kapitaal, het best kan worden benut”. En nog één:
"Op de werkers rust de taak het kapitaal dat in de onderneming zit goed te beheren. Er zullen dan ook de nodige uitgaven gedaan moeten worden om technisch verantwoorde nieuwe investeringen te plegen. Door factoren binnen en buiten de onderneming zal er meestal wel een verschil overblijven tussen de bedrijfsinkomsten en de genoemde uitgaven: winst of verlies. Als deze winst gemaakt wordt zou die ten goede moeten komen aan de gemeenschap dit kan op twee manieren .....". (einde citaat)

Vervolgens wordt in deze maatscahppijvisie van het NVV de oprichting van een door de gemeenschap beheerd fonds bepleit en wordt als tweede mogelijkheid genoemd dat het bedrijf zelf de winst gebruikt voor het verbeteren van werkomstandigheden en van de inkomens van de 'werkers'. Die 'werkers' (het staat er echt: werkers) moeten deze winstbestemming afwegen tegen de wenselijkheid van uitbreiding van het bedrijf.

Ja, dat waren nog eens tijden!
De nadagen van het kabinet Den Uyl toen voorstellen voor radicale maatschappelijke veranderingen altijd wel een luisterend oor troffen. Het was bij wijze van spreken de tijd waarin ik als hooikoortspatiënt nog kon zeggen dat ik meer last had bloeiende kersenbomen dan van rokende fabrieksschoorstenen. Opwindende tijden dus.
Maar toch, dat eerste citaat is als je het wat soepel interpreteert zo gek nog niet en het sluit redelijk goed aan op het huidge idee dat maatschappelijk verantwoord ondernemen iets moet zijn dat in de onderneming zelf moet leven. En: van binnen naar buiten toe.
De instrumenten en methoden waarover we het hebben zijn natuurlijk niet meer dezelfde. Niemand zal nog een gemeenschapsfonds bepleiten, waaruit maatschappelijk verantwoorde investeringen van bedrijven worden gefinancierd. En er is het besef dat wet- en regelgeving - om het eufemistisch te zeggen- niet onmiddellijk de creativiteit en de denkkracht in ondernemingen mobiliseert. Van binnen uit dus.
' Met het aangezicht naar de maatschappij', om het een beetje plechtig te zeggen. Eigen keuzes maken.
Je eigen positie bepalen.
Als werkgever, als werknemer.
En als het kan ook samen.
Op een eigen wijze invulling geven aan wat maatschappelijk verantwoord is. Inspelen op wat in de directe omgeving nodig is en een bijdrage leveren aan het functioneren van de samenleving. Rekening houden met andere doelen dan alleen winst maken: niet alleen profit, maar ook planet en people. Via concreet beleid aandacht geven via aan mensen. Aan mensen in de onderneming en mensen daarbuiten. Mensen die ver weg zijn, want het kan niet zo zijn dat we door kinderen gemaakte tussenproducten gebruiken in ons productieproces. Of dat we regimes waar mensenrechten worden geschonden in de kaart spelen door het onderhouden van hartsochtelijke handelsrelaties. Aandacht ook voor de mensen dichtbij.
Want die hebben heel direct te maken met de externe effecten van het ondernemen en het produceren. En ook de juiste maatvoering weten te vinden.
Openstaan voor ideeën van anderen, maar wel de juiste keuzes maken en die in alle openbaarheid uitleggen. Is er iets nieuws onder de zon?
Is het alleen een ander etiquet, een nieuw logo dat over vier of vijf jaar in weer een nieuw jasje wordt gestoken? Het kan zijn, maar tegelijkertijd is ook zeker dat in de toekomst, hoe ver je die ook weg denkt, de ondernemers en de ondernemingen te maken krijgen met een groter verantwoordingsplicht naar de samenleving toe. En in de wereld van vandaag zijn grenzen weggevallen. 'ver weg' komt steeds dichterbij, door nieuwe technieken, door nieuwe informatiestromen, door nieuwe handelsstromen, door nieuwe klanten en door nieuwe migratiebewegingen. In die wereld is het onvermijdelijk dat ook het begrip 'maatschappelijk verantwoord' de grenzen overstijgt, voortdurend aan gewicht wint en een nieuwe inhoud krijgt. We leven in welvaart, maar we weten van schending van mensenrechten. We weten van kinderarbeid.
We weten van honger en ellende.
We weten van armoede.
We weten ervan en we hebben er in onze daden rekening mee te houden.

Maar ook heel dichtbij zijn er verschijnselen waarmee we moeten afrekenen . Er zijn groepen die op onze eigen de arbeidsmarkt te weinig kansen krijgen. En er zijn mensen die zich ongerust maken over hoe bedrijven hun leefomgeving kunnen beinvloeden. En de manier waarop in sommige bedrijven met dieren wordt omgegaan ligt nogal eens onder vuur. Het is verkeerd en het werkt contra-productief om daarover als ondernemer of onderneming het gesprek niet aan te gaan. Het is verkeerd om niet te laten zien hoe je werkt en waarmee je werkt. Het fout om geen informatie te verschaffen als er verkeerde dingen zijn gebeurd. En het is al helemaal fout om werknemers te straffen die misstanden in bedrijven openbaar maken nadat ze vergeefs daavoor intern aandacht hebben gevraagd. Klokkenluiders verdienen promotie en geen ontslag.

Naar buiten toe verantwoording afleggen.
Dat is het begin van het maatschappelijk verantwoord ondernemen. In gesprek gaan met mensen en groepen die ideeen hebben en voorstellen over hoe je nog beter als ondernening of ondernemer bezig kunt zijn.

En voor een goede invulling van het maatschappelijk verantwoord ondernemen is naar mijn idee samenwerking tussen werknemers en werkgevers en tussen de vakbeweging en werkgeversorganisatie noodzakelijk. Daarom ook vind ik dat werkgevers ten allen tijde lid moeten zijn van een werkgeversorganisatie die bereid en in staat is om de verantwoordelijkheid te dragen voor de ontwikkeling van gezonde arbeidsverhoudingen. Een werkgeversorganisatie dus die bereid en in staat is collectieve arbeidsovereenkomsten af te sluiten en die lid is van één der in de Stichting van de Arbeid vertegenwoordigde centrale werkgeversorganisaties: VNO/NCW, MKB Nederland of LTO Nederland. Ik durf hier de stelling aan dat ondernemingen en werkgevers die zich als 'free riders' opstellen en zich afwenden van die werkgeversorganisaties die wel bereid zijn om met de vakbeweging samen taken en verantwoordelijkheden aangaan bijna per definitie niet in staat zijn om het idee van het maatschappelijk verantwoord ondernemen inhoud te geven. Deze ondernemingen zal het slecht vergaan.
Vergist u zich daarin niet.
Weliswaar impliceert mijn advies aan u - word toch vooral lid van een bonafide werkgeversorganisatie - niet dat ik de opstelling van deze werkgeversorganisaties rond het maatschappelijk verantwoord ondernemen altijd zo fantastisch vind. Nogal zuinigjes zal ik eerder zeggen. Sommige grote ondernemingen zijn er verder mee dan hun eigen organisaties. Maar, ik vind wel dat ondernemers en ondernemingen zich moeten organiseren en daarmee ook gezamenlijk verantwoordelijkheid nemen voor gezonde en ontwikkeling van de arbeidsverhoudingen. Dat is nodig, ook omdat goede arbeidsverhoudingen een concurrentiefactor van betekenis is. Niet alleen voor de Nederlandse economie als geheel in relatie to de buitenlandse concurrenten, maar ook voor de individuele ondernemingen ten opzicht van elkaar. Het streven naar gezonde arbeidsverhoudingen is in die zin een kwestie van fatsoen en van verstand. Vergist u zich daarom ook niet in de verkiezingsuitslag van gisterenavond. Daarin scoorde emotionele gevoelens nogal hoog.
Maar de vraag is of zo de oplossingen van maatschappelijke problemen dichterbij worden gebracht. En laten we helemaal al niet de fout maken door te denken dat emoties zich tegen iedereen kunnen richten, maar niet tegen ondernemingen. Het stigmatiseren van individuele ondernemingen, groepen ondernemingen of hele sectoren is niet veel moeilijker dan het stigmatiseren van bepaalde groepen mensen. Werkgevers en werknemers en hun organisaties moeten zeker in het licht van de verkiezingsuitslag hun eigen regie kiezen en blijven zoeken om bepaalde beleidsthema's gezamenlijk ter hand te nemen.

Maatschappelijk verantwoord ondernemen samen invullen. Waarom niet?
Waarom niet op lokaal of op regionaal niveau?
Maatschappelijk verantwoord ondernemen is niet alleen voor de grote rijke multinationals, maar juist ook voor minder kolossaal grote ondernemingen die een eigen plaats en functie in de gemeente of regio vervullen. Ondernemingen die een eigen positie hebben op de lokale of regionale arbeidsmarkt. Ondernemingen die hoe je het ook wendt of keert ruimte innemen en op enigerlei wijze het directe leefmilieu in de nabije omgeving beïnvloeden. Ook zij moeten zich realiseren dat ze aan het welzijn van mensen kunnen bijdragen. Ook zij moeten weten dat de vrijheid van ondernemen ook inhoudt dat je kunt kiezen voor het leveren van een bijdrage aan het functioneren van de samenleving. Ook zij moeten zich realiseren dat ze beter onderdeel kunnen zijn van een gemeenschap in bepaalde stad of regio, dan dat ze daar buiten staan. Ook zij moeten weten dat het niet kiezen (bijvoorbeeld door bij het aannemen van personeel geen rekening te houden met groepen die nauwelijks kansen hebben, toch uiteindelijk weer wel kiezen is. Wij moeten er als werknemers en werkgevers samen mee aan de slag. We moeten samen zoeken naar een adequate invulling van het maatschappelijk verantwoord ondernemen.

Daarom wil ik hier op deze plaats enkele voorstellen en suggesties doen:


1. De FNV biedt aan om in het nu komende jaar met vertegenwoordigers van de ondernemingen in deze regio een vaste overleggroep te vormen om te zoeken naar concrete mogelijkheden om het maatschappelijk verantwoord ondernemen in te vullen. Namens de vakcentrale FNV zullen in ieder geval een districtsbestuurder en een hooggekwalificeerde beleidsmedewerker aan onze overleggroep meedoen. De FNV is bereid de secretariaatswerkzaamheden voor deze groep op zich te nemen; dit is een aanbod, niet een claim. Uiteindelijk zou het resultaat van deze overleggroep de vorm van een gezamenlijk convenant kunnen zijn.


2. We moeten eens proberen op lokaal en regionaal niveau rond het arbeidsmarktbeleid de sectorale benaderingswijze te doorbreken waarin vakbeweging en werkgeversorganisaties zo goed in zijn. Werknemers oriënteren zich vaak meer op regionale arbeidsmarkten en de lokale arbeidsmarkt dan op de sectorale arbeidsmarkt. Ik zou willen dat er nu een gemeente wordt uitgekozen waar bonden, werkgevers en de gemeente zelf een gezamenlijk arbeidsmarktbeleid ontwikkelen. De vakbonden en de werkgevers moeten hun sectorale grenzen daarbij afschudden. Gelden uit de verschillende O&O-fondsen moeten, al is het maar bij wijze van experiment, worden ingezet voor sectoroverstijgende arbeidsmarktmaatregelen en scholingsvoorzieningen in deze gemeente of regio.


3. Misschien is het ook wel tijd voor verrijking van het debat over de zeggenschap. Voor ons is de wet op de ondernemingsraden (WOR) een onbetwist uitgangspunt, maar de vraag is of maatschappelijk verantwoord ondernemen er ook niet een plaats in zou moeten krijgen. Want: van binnen uit, naar buiten toe, samen verantwoordelijkheid nemen, verantwoording afleggen. Niet alleen profit, maar ook people en planet.
Een breder zeggenschapsmodel, waarin de verantwoording naar buiten toe wordt waargemaakt en waarin dan de gezamenlijke verantwoordelijkheid van allen die bij de onderneming betrokken zijn inhoud wordt gegeven. Zo'n nieuw model schud je niet uit je mouw. Het is een zoektocht.
Misschien komen dan allerlei "politieke vragen" dan ook wel op ons af. Is een referendum voor allen die in de onderneming werken een goed instrument voor het beoordelen van onderdelen het bedrijfsbeleid? Zijn er naast het bestaan van concern-ondernemingsraden ook lokale of regionale zeggenschapsraden denkbaar die juist oog hebben voor de directe leef- en werkomgeving aldaar? Moeten deskundigen van buiten in dit soort ondernemingsraden kunnen worden gekozen en eventueel ook in andere zeggenschaporganen? Zijn er mogelijkheden en is het wenselijk om de medezeggenschap los van ondernemingen ook per beroepsgroep te regelen? Moeten er referenda kunnen komen over bedrijfsbeslissingen met externe effecten voor mensen die in de omgeving van het bedrijf wonen? Kunnen we een enquêterecht over het doen en laten van ondernemingen introduceren voor aangewezen representatieve organisaties, als de milieubeweging of mensenrechtenorganisaties, die niet zelf deel uitmaken van de onderneming? Ik zie het.
U schrikt een beetje en ik zelf eigenlijk ook wel. Maar waar het werkelijk om gaat is dat werknemers- en werkgeversorganisaties gezamenlijk het thema nieuwe zeggenschap eens goed en zonder vooringenomen (laat staan ideologische) standpunten onder loupe nemen.

Maatschappelijk verantwoord ondernemen, dat doe je per definitie samen. Het gaat om de juiste mentaliteit, maar ook om het goed inschatten van het eigen belang. De continuïteit van ondernemingen is niet alleen gebaat bij rendementen en investeringen, maar even zo goed door een afgewogen positionering in de samenleving. In ons sociaal en economisch stelsel mag de markt niet de enige drijfveer zijn voor het handelen van ondernemingen. In ons sociaal en economisch stelsel blijven juist die ondernemingen overeind die daarnaast ook maatschappelijk signalen opvangen en bereid zijn steeds weer op een nieuwe en bredere invulling van het begrip welzijn in te spelen. Dat maakt het ondernemen misschien ook extra leuk. De grenzen verkennen en grenzen stellen.
Ver weg en ook dichtbij.

16 mei 2002

Meer nieuws? Ga naar http://www.fnv.nl/nieuws .