Stichting Open Monumentendag Woerden
Opgericht 3 juli 2002
KvK Utrecht 30181971
omdwoerden@hotmail.com
Rabo 3383.36.532
Secretariaat: C.P. Engel
Hofplein 102, 3445 ZK Woerden
tel. 0348 412682
Open Monumentendag 2002 in Woerden
vanaf dinsdag 3 t/m zaterdag 14 september
Waar de Linschoten en de Rijn samenkomen ontstaat al voor het begin
van de jaartelling op de stroomruggen een nederzetting. In de loop van
de tijd worden de oevers verder bebouwd, met kaden voor handel en
schuren voor opslag. Hier krijgt de `dubbele' dijkstad Vyrda vorm.
Eeuwenlang strijden de bisschoppen van het Sticht en de Hollandse
graven om de macht over de streek. Met een stenen huis wordt Woerden
versterkt. Later komt er een omwalling met vier poorten en een gracht
daarbuiten. De stadsrechten volgen in 1372, naar schatting wonen er
dan ruim 500 bewoners. De eerste stadsuitbreidingen komen aan de
westkant, de steen- en dakpannenovens en de woningen voor de
werklieden. Kort na 1700 krijgt Woerden een tweede grachtengordel en
worden er meer versterkingen gebouwd.
Het oudste document betreffende de Woerdense steenbakkers gaat over de
steenbakker/tichelaar Jacob Hessel, die in 1371 voor de versteviging
van de vestingwerken 150.000 stenen bakt in een (dan al) bestaande
steenplaats. Hij was daarvoor ook betrokken geweest bij de bouw van
het Grafelijk Hof van Holland, de huidige Ridderzaal. Al in 1388 is er
in Woerden een keur, een standaardvorm voor stenen, met sancties voor
afwijkingen. Het Gilde van Steen- en Pannenbakkers wordt in 1687
opgericht. Van tientallen bakkerijen is na 1951 de Wodast de enig
overgebleven dakpannenfabriek.
In 1855 wordt de spoorlijn Utrecht-Rotterdam in gebruik genomen, de
huidige Stationsweg is dan niet meer dan een voetpad. Hierna komen ook
stadsuitbreidingen aan de oostkant van het centrum. Woerden blijft tot
ver na de tweede wereldoorlog een plaats voor overslag tussen schip en
spoor. Tientallen beurtschippers, bodediensten en vrachtrijders vormen
al eeuwenlang vanuit Woerden een vervoersnetwerk in heel
West-Nederland, nu tot ver over de landsgrenzen.
De eerste kaasmarkt op het Kerkplein wordt in 1885 gehouden. In dat
jaar is er al een aanvoer van 2756 partijen, gemiddeld 53 per week.
Het aantal zelfkazende boeren in Nederland rond 1900 wordt op 9000
geschat. Nu zijn het er nog maar enkele honderden. Het hoogtepunt van
de kaasmarkt is er in 1915, met 15206 partijen, gemiddeld 292 per
week. Door initiatief van betrokkenen is de dreigende sluiting van de
wekelijkse kaasmarkt in 2002 afgewend.
Het inwonertal van de woonkern Woerden is van ruim 5000, rond 1900,
gegroeid naar een kleine 34000 inwoners, met de woonkernen Kamerik,
Zegveld en Harmelen erbij ruim 47000. Handel en nijverheid groeiden
mee en veranderden met de tijd.
---
Programma
In de woonkern Woerden is het thema Koopmansgeest, handel en
nijverheid
* Het landelijk thema heeft in Woerden een eigen invulling gekregen.
Twee `bedrijfstakken' die grote bijdragen hebben geleverd aan de
groei en welvaart van de stad Woerden krijgen extra aandacht. De
Open Monumentendag duurt hier dit jaar dertien dagen.
Van dinsdag 3 t/m zondag 15 september is in het Stadsmuseum de
historie van de "Dakpannen- en steenindustrie" het thema van een
tentoonstelling.
De geschiedenis van de economie van Woerden staat in de bibliotheek De
Beuk van 3 tot 14 september centraal, met bijzondere accenten op de
"Kaasmakerij en kaashandel".
Het Streekarchief "Rijnstreek" heeft de bronnen aangedragen.
* In 1935 waren er nog 13 beurtschippers die op 27 vaste
bestemmingen vracht aannamen en al 14 bodediensten reden op 40
bestemmingen. Over water en over de weg werden vanuit Woerden in
de hele randstad en tot in de Zaanstreek vrijwel dagelijks
stukgoederen vervoerd. Kaas werd meestal met paard en kaasbrik
naar de weekmarkt gebracht. Maar naar en van de week- en
jaarmarkten ging veel vracht en vee meestal over water.
Het laatste Woerdense binnenvaartschip, de Nooitgedacht 2 van de firma Otto & Ambachtsheer ligt op de hoek van de Haven en de Emmakade. De heer Otto, de laatste beurtschipper van Woerden laat u het schip zien.
Bij het binnenvaartschip, òp de Emmakade staat een trailer van
Schuitema West.
In de oplegger toont een videopresentatie de weg die goederen anno
2002 afleggen, van de producent via de groothandel naar de detaillist.
Gilde Woerden begeleidt stadswandelingen langs de `grote monumenten'. De inschrijving hiervoor loopt via de VVV/ANWB, telefoon 0348-414474.
Voor dertig leerlingen van de Colleges is er een fotowedstrijd met
speciale aandacht voor de details van de gebouwde omgeving, de `kleine
monumenten'.
Bedrijven en ateliers geven op zaterdag 14 september de bevolking van
Woerden een `kijkje achter de schermen'. Een van die bedrijven is
Schuitema, zie onderstaande mededeling.
In het kader van het thema van de Open Monumentendag 2002 in Woerden
zal ook het Distributiecentrum van Schuitema, gevestigd op het
bedrijventerrein Polanen op zaterdag 14 september zijn deuren openen
om u een indruk te kunnen geven hoe dit thema vandaag de dag vorm
gegeven wordt.
Voorwaarden:
* Gezien de afstand en de vele trappen die gedurende de rondleiding
door ons magazijn moeten worden overbrugd, dient u goed ter been
te zijn.
* U dient ouder te zijn dan 15 jaar.
* Toegang: Alleen indien u in het bezit bent van een toegangsbewijs.
Bent u geïnteresseerd, goed ter been en ouder dan 15 jaar, dan kunt u
toegangskaarten aanvragen.
Er is een beperkt aantal kaarten beschikbaar.
Voor de aanvraag van toegangskaarten kunt u, uiterlijk 9 september,
bellen naar nummer 0348-488786.
De toegangskaarten met daarop vermeld de aanvangstijd worden naar u
toegestuurd.
De VVV-stadswandelgids met OMdag-informatie over de bedrijven en
ateliers die in de woonkern Woerden `open huis' hebben is op de OMdag
van 10.00 tot 15.45 uur voor 1 Euro te verkrijgen in de bibliotheek De
Beuk, Meulmansweg 27, bij de Haven.
Ook de verenigingen die zich bekommeren om het behoud van cultureel erfgoed in alle woonkernen zijn in De Beuk vertegenwoordigd.
* * *
Een stadswandeling op papier.
* Op een bolwerk in de oude stadswal staat een beeldbepalend
rijksmonument, de molen "De Windhond", een stellingkorenmolen uit
1755. De molen is in 1978 gerestaureerd en er wordt weer koren
gemalen. Een mooie brochure ligt voor u klaar, gratis.
U kunt naar de stelling en misschien verder.
Kom vroeg, want 's middags is het druk en de trappen zijn smal, met
eenrichtingverkeer.
In een 19e eeuws bedrijfsgebouw ernaast is de Woerdense vestiging van
de VVV Groene Hart.
* Een ander rijksmonument is de kazerne, gebouwd in 1790, achter de
stadswal, waar nu de Kruittorenweg loopt. Op een kaart van 1749
staan hier `stadstuinen' getekend, agrarische grond waarmee de
stadsbevolking onder alle omstandigheden zichzelf van voedsel kon
voorzien. Woerden is van belang geweest voor beide Hollandse
Waterlinies, voor de `oude' als versterkte stad, en voor de
"nieuwe" als garnizoens- en bevoorradingsstad. Voor het toenmalige
kleine stadje Woerden met misschien ruim 2000 inwoners was de
kazerne een grote verandering in de ruimtelijke ontwikkeling. Een
klein exercitieveld lag waar nu de garage van de brandweer staat
en het grote exercitieveld, tussen de binnen- en de buitengracht
heeft nu nog die naam. Het is zeer gewaardeerde, bijna 'heilige'
grond en wordt gebruikt voor allerlei evenementen. Met een
gemiddelde legering van een 275 militairen was het garnizoen ook
een enorme economische impuls. De functie als garnizoensstad was
dan ook een van de redenen dat de spoorlijn Utrecht-Rotterdam
langs Woerden kwam te lopen. Tot 1879 was er permanent een
garnizoen gelegerd, daarna tijdens de mobilisaties van 1914-1918
en in 1939.
In ruim twee eeuwen is het inwendige verschillende keren aangepast
aan de gebruikers. Oud-KNIL-militairen met hun gezinnen waren er
van 1951 tot 1976 gehuisvest. Rond 1970 kocht de gemeente de
kazerne van het rijk om de gebouwen te slopen en te vervangen door
woningbouw. Maar, na protesten, werd in 1974 gerestaureerd,
bijgebouwd en weer verbouwd en kwam het politiebureau erin. Nu
wordt het verbouwd voor gebruik als leslokalen voor een college.
Het complex is niet toegankelijk. Het strenge uitwendige van de
kazerne is nog grotendeels origineel.
* Tussen de Kazernestraat en het Kerkplein zijn er in deze weken
archeologische opgravingen. Er zijn sporen gevonden van
opeenvolgende castella uit de tijd dat langs de Rijn de noordgrens
van het Romeinse Rijk lag. En sporen van alle soorten bebouwing
die daarna op deze plek is geweest. Ter plekke en op
www.woerden.nl is de meest actuele informatie te lezen.
De opgravingen zijn vanaf een verhoogd podium te volgen.
* Aan de noordwand van het Kerkplein, tot 1831 voor een deel
Kerkhof, staat `Concordia', een logement met een eeuwenoude
geschiedenis. Ernaast staat een openbare school uit 1826 met de
ramen op een kennelijk voor die tijd al gebruikelijke zodanige
hoogte dat de kinderen niet naar buiten konden kijken. De muren
zijn twee-steens dik, ruim 50 centimeter. Aan de binnenzijde lopen
de nissen van de ramen wijd uit zodat er maximale lichtinval kwam.
Twee andere beeldbepalende panden die om restauratie vragen zijn
de panden Kerkplein 3 en Kerkplein 4, hoek Hogewoerd. De panden
zijn rond 1924 beide door architect J.C. Fahrenhorst getekend, met
veel elementen van de architectuur van de Amsterdamse School.
* De toren van de Nederlands Hervormde Petruskerk is de stadstoren,
gebouwd omstreeks 1372. Na een brand in de toren en de kerk,
tijdens de Franse bezetting in 1672, werd eerst de kerk hersteld
en in 1700 de toren.
Op OMdag is dit rijksmonument op eigen risico te beklimmen en vanuit
de omloop van de toren van de Petruskerk kunt u het stadshart in
vogelvlucht zien.
* De Petruskerk is een laatgotische, pseudobasilicale kruiskerk,
grotendeels gebouwd tussen 1372 en 1450. Op de hoogste plek van
Woerden stonden al vanaf de vroege Middeleeuwen opeenvolgende
kerken. Een houten kerk uit 1202 was de laatste voorganger van
deze stenen kerk. Van tijd tot tijd werden delen toegevoegd. Kort
na 1450 werd aan de zuidzijde van de kerk een ingangskapel
voorzien van een verdieping met een stenen gewelf. Zo ontstond een
geheel stenen ruimte, die bestemd werd als schatkamer, niet alleen
voor de kerk, maar ook voor de stad. Na de brand werd in 1673,
direct na het vertrek van de Fransen, eerst de kerk hersteld.
De kerk is op OMdag 2002 opengesteld, er zijn rondleiders en er zijn orgelbespelingen om 11.30, 12.30, 13.30 en 14.30 uur.
* Het huidige Stadsmuseum is een ander rijksmonument. Een houten
woning op die plek was al in 1465 als raadhuis in gebruik. De kern
van dit gebouw dateert uit 1501, de traptoren uit 1533. De
schandpaal, een van de twee die in Nederland bewaard gebleven
zijn, dateert van 1567. In 1602 is het gebouw uitgebreid en is de
inrichting opnieuw ingevuld. In de vroedschapzaal op de eerste
verdieping hebben in maart 1610 de eerste besprekingen plaats
gevonden die geleid hebben tot de Vrede van Utrecht. Tot 1889 deed
het gebouw dienst als stadhuis, aansluitend was er tot 1933 het
kantongerecht gevestigd. Daarna kreeg het gebouw zijn huidige
functie. De laatste grote restauratie was van 1984-1986.
Van dinsdag 3 t/m zondag 15 september is er in het Stadsmuseum de
OMdag-tentoonstelling over de geschiedenis van de Woerdense steen- en
dakpannenindustrie.
* De Evangelisch-Lutherse kerk staat in de Jan de Bakkerstraat. Hier
stond een `huiskerk', een gebouw waar godsdienstoefeningen van
gelovigen die niet de leer van Calvijn aanhingen, oogluikend
werden toegestaan. De driebeukige pseudobaseliek is gebouwd in
1646. De preekstoel met toebehoren is in 1673 geschonken. Het
memoriebord is in 1677 geschilderd. Bij een grote verbouwing in
1792 kreeg de kerk een tongewelf in de middenbeuk. Het grote
Bätzorgel uit 1846 is in 1946 gerestaureerd.
De kerk is op OMdag 2002 opengesteld, er zijn orgelbespelingen en om
15.30 uur is er een concert door organisten en de cantorij van de
kerk, met vrij entree.
* De Israëlitische Begraafplaats in het Westdampark is in 1856 in
gebruik genomen. Deze begraafplaats was eerst bedoeld voor
overleden joodse gedetineerden van de strafgevangenis in het
kasteel. Na een uitbreiding in 1880 en een afscheiding met slechts
een houten schutting kreeg de begraafplaats in 1927 een stenen
muur. De hebreeuwse tekst van Jesaja 26:19a is boven de ingang te
lezen. Vorig jaar is de begraafplaats door een oud-Woerdenaar
helemaal opgeknapt.
Op OMdag 2002 is de begraafplaats opengesteld.
* De Algemene Begraafplaats in de Hogewal is in 1829 in gebruik
genomen. Na 1 januari van dat jaar mocht er niet meer in de kerken
en binnen de bebouwde kom worden begraven. In 1830 is het
poortgebouw gereed. De begraafplaats grenst aan de binnengracht
van de vestingwerken. Na 1978 wordt er bij zeer hoge uitzondering
nog begraven. Op OMdag 2002 is ook dit rijksmonument opengesteld.
De Rooms-Katholieke Begraafplaats ernaast dateert eveneens uit
1829, is beeldondersteunend maar niet als monument geregistreerd,
en ook sinds 1978 buiten gebruik.
Op OMdag 2002 is de begraafplaats opengesteld.
* In de binnengracht, met een eigen gracht er rondom, is het Kasteel
tussen 1407 en 1415 gebouwd in opdracht van Jan van Beieren, elect
van Luik. Het kasteel krijgt een vierkant grondplan met zijden van
ongeveer 50 meter, een ophaalbrug, een toegangspoort met een
valhek in de doorgang, en vier grote, verschillende gebouwen rond
de binnenplaats. Onder de buitenomgang verbinden overwelfde gangen
tot vandaag de vier hoektorens, drie met 12,5 meter, een met 18,5
meter doorsnede, met een muurdikte van 4 meter. Al snel ging de
Baljuw van het Land van Woerden in het kasteel wonen, werden er
gevangenen opgesloten en werden er vonnissen voltrokken. Na 1795
werd het kasteel een staatsgevangenis en is het een zestal jaren
ook militair hospitaal geweest. Na 1814 wordt de functie van
militaire gevangenis uitgebreid. In 1850 waren er 460 gevangenen
geregistreerd. Woerden telde in dat jaar circa 3500 inwoners.
Juist deze 460 buitengewone inwoners en de 275 militairen van het
garnizoen waren voor de welvaart van groot belang. Gevangenen
moesten bezoek kunnen ontvangen en militairen moesten in
oorlogstijd snel vervoerd kunnen worden. Deze belangen bezorgden
Woerden een halteplaats aan de nieuwe spoorlijn. Tegen het kasteel
werd tussen 1855 en 1860 nog een vrouwengevangenis aangebouwd.
Maar in 1871 sluiten de gevangenissen en in 1880 zijn ook de
militairen vertrokken. De economie van Woerden krijgt een
terugslag maar herstelt zich. Het Departement van Oorlog richt
vanaf 1873 met het bouwen van vele bijgebouwen het terrein in tot
magazijn voor voorraad en onderhoud van militaire kleding en
uitrusting. Voor veel burgerpersoneel is hier dan een werkkring,
tot tegen het einde van de 20e eeuw ook deze functie van de
bijgebouwen vrijwel verloren gaat. In 1985 wordt het kasteel zelf
eigendom van de `Stichting Het Kasteel van Woerden'. Tussen 1986
en 1989 worden het kasteel grondig gerestaureerd, en wordt
bijvoorbeeld de vrouwengevangenis verwijderd. Na de restauratie
zijn de zalen verhuurd als kantoorruimten. Het college van B & W
onderhandelt nu met `Defensie' over de aankoop van het terrein
rond het kasteel. De bestemming is dan woningbouw en parkeren.
Enkele bijgebouwen zijn het behouden en een nieuwe bestemming
waard.
In een zaal van het kasteel is, onder voorbehoud, op OMdag 2002 een
presentatie door de Bouwmij Woerden over het restaureren van cultureel
erfgoed, van het Kasteel van Woerden en van Kasteel `De Haar'.
* Naast het kasteel aan de Rijnstraat, de in 1961 gedempte Rijn,
staat de Rooms-Katholieke Bonaventurakerk. Deze is tussen 1890 en
1892 gebouwd naar een ontwerp van Nicolaas Molenaar, een leerling
van P.J.H. Cuypers. Het is een neogotische kruisbaseliek geworden.
De slanke toren met een opvallend hoog naaldspitsdak en vier
hoektorentjes zijn, met de stadstoren en de molen van grote
afstand beeldbepalend voor de skyline van Woerden. De architectuur
van het exterieur is zeer gedetailleerd. Het interieur is met de
gekleurde tegels op de vloer, een marmeren hoogaltaar, zijaltaren,
een Maria- of dagkapel met een smeedijzeren hekwerk uit 1894, een
marmeren doopvont, gebrandschilderde ramen (waaronder drie uit
1919 van F. Nicolas), heiligenbeelden, bundelpijlers met
natuurstenen kapitelen, kruisribgewelven, het grote orgel uit 1917
van T.J. Vermeulen uit Alkmaar, enz. rijk gedecoreerd. De kerk is
in de negentiger jaren van de vorige eeuw gerestaureerd.
De kerk is op OMdag 2002 opengesteld en er zijn orgelbespelingen.
* Kort na de bouw van de Bonaventurakerk geeft de Franciscanenorde
opdracht voor de bouw van een klooster. Het ontwerp is van de hand
van J.H. Tonnaer uit Delft. Na anderhalf bouwjaar wordt het
klooster in mei 1899 ingewijd. Leegloop van de orde leidt in 1978
tot verkoop. De gemeente Woerden vestigt er het Kunstencentrum, de
binnenhof krijgt een overkapping en wordt een intieme theaterzaal.
De tuinen met hun ommuring en een missieprocuurgebouw op het
terrein worden in een openbare parkeerplaats veranderd. Het
klooster is open wanneer `er iets te doen' is, maar is geen
onderdeel van het programma van OMdag 2002.
We staan weer op de Wilhelminaweg, waar aan het andere einde de molen
staat, het eerste bouwwerk van de papieren stadswandeling.
---
Kamerik en de Kanis zijn deel geworden van een zgn. Belvedèregebied,
een gebied met bijzonder hoge cultuurhistorische waarde.
Hier is gekozen voor het thema de ontginnings- en waterstaatkundige
geschiedenis van Kamerik.
* Het voormalige gemeentehuis van Kamerik (uit 1955) is een goed
voorbeeld van Delftse-Schoolarchitectuur. Van 09.30 - 16.00 uur is
hier het centrum van de Kamerikse OMdag.
Er worden waterschapskaarten en oude foto's getoond.
Een nieuwe, eigen videopresentatie over het thema wordt doorlopend
vertoond.
Een zeer getrouw 1:20 schaalmodel van de 16e eeuwse wipwatermolen van
de polder Groot Houtdijk staat tentoongesteld.
Dit model is gebouwd door de Kameriker Bob Stam.
* De Nederlands Hervormde kerk heeft een laatgotische,
vijftiende-eeuwse vierkante toren van metselwerk met natuurstenen
blokken, en bekroond door een achtzijdig naaldspitsdak, omgeven
door een balustrade. In een hoog spitsboogvenster boven de
ingangsdeuren zijn in glas-in-lood afgebeeld de wapens van de
gemeente Kamerik en die van de ambachtsheren van Kamerik en van
Houtdijk. De aangebouwde kerkzaal heeft een T-vormige plattegrond.
Onder deskundige leiding en met vereende krachten is in 2001 het
interieur gerestaureerd.
De kerk is op OMdag 2002 opengesteld en er zijn doorlopend
orgelbespelingen.
Tevens wordt het carillon in de toren regelmatig bespeeld.
* De Gereformeerde kerk ontstond in Kamerik na de Doleantie van
1886-1887. Nadat er een aantal jaren in een primitieve houten
noodkerk was gekerkt, kwam er in 1896 een nieuw kerkgebouw, dat in
1948 vervangen werd door de huidige kerk, die later de naam
"Ontmoetingskerk" kreeg.
De Gereformeerde kerk (tegenover C1000) is op OMdag 2002 opengesteld
en er zijn doorlopend orgelbespelingen.
* De Rooms-Katholieke St. Hippolytuskerk met de er naast gelegen
pastorie in het buurtschap de Kanis dateren uit 1914. Er stond een
eenvoudige zaalkerk uit 1856, de begraafplaats en het baarhuisje
uit datzelfde jaar zijn nog overgebleven van dat complex. De
neogotische kruiskerk en pastorie zijn ontworpen door Wolter te
Riele uit Deventer, die rond Utrecht veel kerken heeft getekend,
een leerling van P.J.H. Cuypers. Het orgel uit de zaalkerk werd in
1919 na restauratie teruggeplaatst. De grote gebrandschilderde
ramen dateren uit 1923 en zijn vervaardigd door H.L.D. Kochen uit
Utrecht. De kleinere zijn uit de jaren 1956-1962 en zijn
vervaardigd door Harrie Sterk uit Vleuten.
De kerk is op OMdag 2002 opengesteld en er zijn orgelbespelingen.
* Karakteristiek voor Kamerik en de Kanis zijn de verkavelingen (het
cope-landschap), de boerderijstroken en de relatief zeer vele
rijks- en gemeentemonumenten die Kamerik een `Beschermd
Dorpsgezicht' hebben gegeven.
Folders met routes voor fiets- en wandeltochten door dit mooie gebied
liggen klaar, evenals een beschreven rondwandeling door het beschermde
dorpsgezicht.
Alle informatie voor Kamerik en de Kanis is op 14 september in het
voormalige gemeentehuis te verkrijgen, of via kuiper.duijnker@wxs.nl
of via leendertnoordergraaf@planet.nl
De woonkernen Harmelen en Zegveld hebben dit jaar geen eigen
programma.
Het Open Monumentendag Magazine van de landelijke Stichting OMdag is
nu al in de bibliotheek De Beuk, in het Stadsmuseum, bij de vestiging
van de VVV/ANWB en in het voormalige gemeentehuis van Kamerik (daar
alleen op 14 september) gratis af te halen.
---