Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut
Het weer nader verklaard
Zon-eclips op 4 december 2002 (Afrika en Australië)
Meteorologie speelt steeds grotere rol bij het bepalen van de juiste
waarnemingsplaats
Door Jacob Kuiper, KNMI
Op 11 augustus 1999 beleefde Europa een bijzonder moment,
gedurende korte tijd scheerde de schaduw van de maan over ons
continent. Een totale zonsverduistering die miljoenen Europeanen in
beweging bracht. Sommigen hadden geluk, er waren ook velen die door
het bewolkte weer dat korte bijzondere moment van de totaal
verduisterde zon misten. De rol die de meteorologie speelt bij het
bepalen van de beste waarnemingslocatie wordt steeds groter. Naarmate
er meer weergegevens, met name satellietfoto's, beschikbaar zijn,
wordt de factor 'weer' belangrijker. Dat blijkt onder andere uit de
reisprogramma's van de eclipsreizen naar Australië en Afrika voor de
zonsverduistering van 4 december 2002. De Nederlandse Vereniging voor
Weer- en Sterrenkunde (NVWS) organiseert een aantal speciale
eclipsreizen. Een blik op de voorbereidingen.
Na de '99-eclips bleek dat de belangstelling om zoiets nog eens mee te
maken behoorlijk toegenomen. In 2001 werd een aantal reizen naar de
totaliteitszone in Afrika georganiseerd. Daar zat het de
eclipstoeristen goed mee. Op 21 juni 2001 was de hemel in grote delen
van de eclipszone vrijwel wolkenloos. Die eclips viel er in een
klimatologisch zeer gunstige periode, waarin gemiddeld weinig
bewolking boven het Afrikaanse binnenland verwacht mocht worden.
Het droge en natte seizoen
Totaliteitszones van zonsverduisteringen liggen per definitie steeds
weer op andere plaatsen. De eerste totale zonsverduistering in de
'nabije' omgeving vindt plaats in het voorjaar van 2006 in Turkije.
Wilt u daar niet op wachten dan moet er de komende jaren soms flink
worden gereisd om op de plaats van bestemming te komen. Bij de komende
totale zonsverduistering op 4 december 2002 komen zelfs twee
continenten in beeld, opnieuw Afrika maar ditmaal valt ook Australië
in de prijzen!
In Afrika viel de eclips vorig jaar dus in het 'droge' seizoen,
gemiddeld gekenmerkt door weinig bewolking. De 2002-eclips valt daar
nu in een heel andere tijd en dus zijn er ook andere
weersomstandigheden. Australië staat aan het begin van de zomer en
daar spelen de zonshoogte en tijdstip van de dag een extra belangrijke
rol bij de aarnemingsomstandigheden. Om de kans op een succesvolle
eclipswaarneming zo groot mogelijk te maken is een studie van het weer
in de totaliteitszones dus van groot belang.
Satellietfoto-analyses
In Afrika en Australië worden op veel plaatsen weerkundige metingen
verricht, soms al gedurende vele decennia. Op grond van die
meetreeksen is al een redelijk beeld van de gemiddelde bewolkingsgraad
te verkrijgen. De laatste decennia is er echter een mooi hulpmiddel
bijgekomen... de weersatelliet. Het grote voordeel van dit instrument
is dat het door middel van foto's een compleet beeld van de
bedekkingsgraad door wolken geeft en dat over grote gebieden. Juist in
afgelegen streken, waar nauwelijks waarnemingsreeksen van reguliere
weerstations bestaan, zijn die satellietbeelden een enorme uitkomst.
Van voorgaande jaren kan nu in het bewuste seizoen worden bekeken wat
de wolkensamenstelling was gedurende de weken rond eclipsdatum. Die
informatie vormt dan een klimatologische vingerafdruk voor eclips-day
zelf. Zo ontstaat een beeld van de gemiddeld minst en de gemiddeld
meest bewolkte locaties. Nog meer zekerheid op een succesvolle
eclipswaarneming biedt het gebruik van actuele satellietbeelden.
Hooguit 12 tot 24 uur van tevoren wordt dan bekeken of de
oorspronkelijk geplande locatie inderdaad de beste is of dat misschien
moet worden uitgeweken naar een reserveplek.
Afrika versus Australië
Uit analyses, gebaseerd op een enorm aantal satellietfoto's, blijkt
dat de gemiddelde bewolkingsgraad rond 4 december (op eclipstijd)
langs het totaliteitspad in Afrika groter is vergeleken met dat in
zuid-Australië. De kans op weinig of geen bewolking ligt in Afrika
rond de 40%, in Australië op 60 tot 70%. Kijken we echter in detail
naar beide continenten apart dan is er nog weer duidelijk onderscheid
te vinden binnen de langgerekte stroken land. Dat heeft uiteraard te
maken met de aanwezige vegetatie en de ligging van de locaties t.o.v.
eventuele kusten, bergruggen etc. De gemiddelde cijferwaarden zijn
natuurlijk een goed hulpmiddel bij de planning, maar ze geven geen
absolute zekerheid voor de weer (lees=bewolkings) situatie op
eclipsdag zelf.
Een voorbeeld hiervan levert de satellietfoto van 3 december 2001. Op
de foto is het eclipspad boven zuidelijk Afrika ingetekend. De foto is
gemaakt in de ochtend en levert een wolkenbeeld dat nogal varieert
binnen de langgerekte strook. Zo is de zone tussen de kust van
Mozambique en Zuid-Zimbabwe zwaar bewolkt, terwijl verder
noordwestwaarts de Caprivistrook in Namibië volledig onbewolkt is.
Deze momentopname is eigenlijk op veel plaatsten behoorlijk in
tegenspraak met de klimatologisch gemiddelde bedekkingsgraad. Dit
geeft aan dat interpretatie van actuele satellietfoto's vlak voor het
moment suprème een extra hulp kan zijn als men de mogelijkheid heeft
om nog te verkassen.
In detail is de wolkenverdeling op 3-12-2001 boven Zuidelijk Afrika te
zien. De twee parallelle lijnen begrenzen de plaats waar de zon op 4
december 2002 geheel wordt verduisterd. Lees verder de toelichting
over deze foto in de tekst. (Foto: Indisat/KNMI/Eumetsat).
Eclips in het continent down-under
In Australië loopt de smalle totaliteitszone door één van de droogste
gebieden, maar ook daar zijn nog wel verschillen in bewolkingsgraad
aanwezig. De stuwende invloed van de Flinders Range (ten noorden van
Adelaide) levert soms extra bewolking terwijl de kustplaats Ceduna
soms geplaagd wordt door laaghangende bewolking die binnendrijft vanaf
de Great Australian Bight. Die wolkenvelden lossen soms enkele
kilometers noordoostelijker al weer op, maar af en toe reiken ze veel
verder landinwaarts. Uit de satellietbeeldanalyse blijkt dat de
omgeving van Woomera gemiddeld één van de meest onbewolkte locaties
is. Toch moet naast bewolking, ook de zonshoogte op eclipstijd worden
meegenomen in de beschouwing. In Australië is de bewolkingsgraad
gemiddeld wel veel minder dan in Afrika, maar staat de zon wel lager
boven de horizon, waardoor het zogenaamde 'coulisseneffect' weer een
rol gaat spelen.
Eclipstoerisme
Van oudsher is de NVWS betrokken geweest bij eclipsexpedities. Het
reizen naar totaliteitszones werd vroeger vooral uitgevoerd door
wetenschappers, met als voornaamste doel meer van zonnecorona en
fotosfeer te weten te komen. Een eclips was één van de weinige
mogelijkheden waarbij dat gedurende korte tijd bestudeerd kon worden.
Ook nu worden eclipsen nog benut voor onderzoek, maar de grootste
groep eclipsgangers bestaat uit mensen die het gewoon geweldig mooi
vinden om het natuurverschijnsel te ervaren. De plotse duisternis, die
majestueuze gitzwarte bol met de zilverwitte stalenkrans, het is zo'n
buitengewoon indrukwekkende ervaring dat het velen een flinke reis
waard is.
Professor Bleeker
In 1954 werd een eclipsreis naar Zuid-Scandinavië georganiseerd.
Destijds werd al de hulp van het KNMI ingeroepen m.b.t. de
locatieplanning. Op advies van professor Bleeker werd de zuidkust van
Gotland in de Oostzee gekozen. In het eclipsverslag over die
uiteindelijk succesvolle missie was de volgende zin te lezen:
"Na het advies van professor Bleeker bleef ons niets anders over dan
de zuidkust van Gotland te kiezen. Wat betekent voor ons
eclipswaarnemers hiertegenover een toevallig eens wat minder geslaagde
weersverwachting op een willekeurige dag in Nederland? Bravo de Bilt!
Wij rekenen een volgende keer opnieuw op je voorlichting. " De
omstandigheden zijn ondertussen wel veranderd. De groeiende
belangstelling voor eclipsen 'ver van huis' wordt steeds meer
gestimuleerd door de beschikbaarheid van het vliegtuig. Tegenwoordig
is dit hét transportmiddel om de reiziger snel op de plaats van
bestemming te brengen. Reisorganisaties bieden daarom steeds vaker in
hun assortiment speciale 'eclipsreizen' aan.
Eclipsreizen naar Australië en Afrika
Op dit moment worden een aantal eclipsreizen naar Australië en Afrika
aangeboden. Er zijn groepsreizen naar Namibië en naar Zuid-Afrika en
er is een 23-daagse groepsreis naar Australië. NVWS-bestuurslid Jacob
Kuiper is nauw betrokken geweest bij de voorbereidingen voor de
eclipsreis naar Australië. Die reis, waar voorlopig maximaal 20
personen aan deel kunnen nemen wordt daarmee de verste eclipsreis die
de NVWS in haar 100-jarig bestaan heeft helpen organiseren. In de
jaren '20 van de vorige eeuw werden al expedities uitgerust naar
eclipsen in Indonesië (toen nog Ned. Indië) maar ditmaal ligt de
afstand tot de thuisbasis nog weer verder weg.
Deze NVWS-reis naar Australië begint 26 november en bevat, naast de
eclips, een bezoek aan enkele astronomisch zeer interessante locaties.
Zo is een trip gepland naar een aantal inslagkraters (Henbury, Goss
Bluff en Boxhole) en een bezoek aan de grote Parkes radiotelescoop ten
westen van Sydney. Ook wordt een aantal bijzondere Australische
hoogtepunten in de route opgenomen, zoals de Uluru (Ayers Rock), de
Olga's en een bezoek aan enkele natuurreservaten. Om de ligging van
wolkenformaties op 4 december a.s. zo goed mogelijk in te schatten zal
op deze reis m.b.v. actuele satellietfoto's worden beslist welke
waarnemingslocatie de beste papieren heeft.
Wilt u minder ver weg dan zijn de groepsreizen naar Afrika een
mogelijkheid, eventueel ook individuele arrangementen.
Meer informatie over alle eclipsreizen is te vinden op de volgende
websites:
Specifieke info voor met name de NVWS-reis naar Australië
Reisinfo over eclipsreizen naar Afrika
Reisinfo over eclipsreizen naar Australië
MilesTravel biedt NVWS-leden een korting op haar eclipsreizen naar
Afrika en Australië en kan op verzoek een fraaie eclipsbrochure
toezenden aan geïnteresseerden.
Gedetailleerde satellietfoto's van Australië zullen worden gebruikt om
op 4 december 2002 de beste waarnemingslocatie voor de eclipstoeristen
uit te zoeken. Voorlopig heeft locatie Woomera (rode stip) de
voorkeur. (Foto: GMS-5/KNMI/Eumetsat).
Zon-en maansverduisteringen in het weer nader verklaard
Index het weer nader verklaard
Laatste wijziging: 5 juli 2002
Vragen en reacties:
Harry Geurts, PR & Voorlichting KNMI
Copyright © KNMI