CENTRAAL PLANBUREAU
Onderwerp: persbericht
Number: 18
Date: 30 maart 2004
Inlichtingen verkrijgbaar bij Peter Broer (tel. +31-70-3383478), Free
Huizinga (tel: +31-70-3383375), of Jacqueline Timmerhuis (tel.
+31-70-3383477)
Loslaten loonmatiging niet goed voor groei arbeidsproductiviteit
Lonen zijn geen geschikt aangrijpingspunt om de arbeidsproductiviteit
te verhogen. Hoge lonen verhogen weliswaar de arbeidsproductiviteit op
korte termijn, maar deze verhoging is tijdelijk van aard en
inefficiënt. Op lange termijn is een loongolf naar verwachting zelfs
schadelijk voor de arbeidsproductiviteit. (Te) hoge lonen leiden in
alle gevallen wel tot hoge werkloosheid. Gestage economische groei
wordt vooral bevorderd door een loonniveau waarbij de arbeidsmarkt in
evenwicht is. Hoge werkloosheid vraagt om loonmatiging; op een krappe
arbeidsmarkt met lage werkloosheid kunnen de lonen stijgen. Daarnaast
ligt de sleutel voor gestage groei van de arbeidsproductiviteit bij
een goed mededingingsbeleid. Concurrentie houdt bedrijven scherp en
stimuleert innovatie.
Dit concluderen de onderzoekers Peter Broer en Free Huizinga van het
Centraal Planbureau (CPB) in het vandaag verschenen Discussion Paper
'Wage Moderation and Labour Productivity'. Dit Discussion Paper is een
bijdrage van het CPB aan het actuele debat onder economen,
beleidsmakers en sociale partners over nut en noodzaak van
loonmatiging. Op lange termijn valt economische groei slechts te
bereiken via twee wegen: een toename van het arbeidsaanbod of een
verhoging van de arbeidsproductiviteit. Wat is de invloed van
loonmatiging op de arbeidsproductiviteit en daarmee op de economische
groei?
Loonmatiging is een constante factor in het Nederlandse beleidsdebat
over werkgelegenheid sinds het akkoord van Wassenaar in 1982. Het nut
van loonmatiging in termen van bestrijding van de werkloosheid is
onbetwist. Een aantal economen meent echter dat loonmatiging ook een
structurele vertraging van de arbeidsproductiviteit veroorzaakt,
bijvoorbeeld doordat marginale bedrijven met lage winsten en weinig
innovatie kunnen blijven voortbestaan. Volgens deze economen is de
nadruk op loonmatiging kortzichtig. Zij bepleiten juist een loongolf
om de arbeidsproductiviteit te verhogen.
De loonvorming is in de eerste plaats een aangelegenheid voor
werkgevers en werknemers. De overheid heeft daar geen directe invloed
op. Wel kan de overheid de loonvorming indirect beïnvloeden. Een
verhoging van de belastingen of van de uitkeringen heeft een opwaartse
invloed op de loonstijging en vice versa. Ook kan de overheid proberen
op centraal niveau afspraken te maken met werkgevers en werknemers,
zoals bij het Najaarsakkoord.
Stel dat door bijvoorbeeld een verhoging van de belastingen of een
militantere houding van de vakbond de lonen stijgen. Welke effecten
kunnen we verwachten? Op de korte termijn zal de arbeidsproductiviteit
stijgen. Dit komt doordat bedrijven gaan besparen op de duurdere
arbeid door in het productieproces arbeid te vervangen door kapitaal
en door het accent te leggen op arbeidsbesparende innovaties in plaats
van kapitaalbesparende. Mensen worden vervangen door machines. Als
dezelfde hoeveelheid werk wordt verricht met minder mensen, dan stijgt
daardoor de productie per werknemer oftewel de arbeidsproductiviteit.
Deze stijging van de arbeidsproductiviteit is echter inefficiënt en
tijdelijk. De keerzijde van de medaille is namelijk een oplopende
werkloosheid. De vervanging van mensen door machines leidt tot minder
werkgelegenheid. Daarnaast leiden de hogere arbeidskosten tot
verslechtering van de concurrentiepositie, lagere winsten en op
termijn tot lagere investeringen. De economische groei loopt terug en
dat leidt eveneens tot minder werkgelegenheid. De stijging van de
werkloosheid heeft vervolgens wel een matigende invloed op de
loonontwikkeling. Door de hogere werkloosheid zullen de lonen zelfs
terugkeren tot het oorspronkelijke niveau, waarbij de bedrijfswinsten
en de investeringen weer op een normaal peil beland zijn. Op dat
moment is arbeid niet meer duur en is de verhouding tussen arbeid en
machines weer normaal.
De werkloosheid is ondertussen wel blijvend verhoogd. Een loongolf uit
zich op termijn dus niet in hogere lonen - want dat kunnen bedrijven
niet betalen - maar in hogere werkloosheid. De hoge werkloosheid is in
zekere zin nodig om de opwaartse invloed van de loonimpuls te
neutraliseren. De werkloosheid zal pas weer kunnen dalen als de
oorspronkelijke oorzaak van de loonstijging eveneens wordt weggenomen,
d.w.z. als de belastingdruk daalt of de vakbonden bereid zijn hun
looneisen te matigen. Als dit gebeurt, dan zal arbeid zelfs een poosje
relatief goedkoop zijn. Dit is nodig om de werklozen weer te
absorberen in het arbeidsproces. Als bijverschijnsel van de tijdelijk
goedkope arbeid zal de groei van de arbeidsproductiviteit ook
tijdelijk laag zijn. Bedrijven nemen nu relatief veel mensen in dienst
en innovaties zijn nu meer gericht op besparing van kapitaal in plaats
van arbeid. Dit is het spiegelbeeld wat er in de eerste fase gebeurde.
Toen versnelde de groei van de arbeidsproductiviteit door de hoge
lonen, nu vertraagt hij door de relatief lage lonen. Het voornaamste
effect van de loongolf is de periode van hoge werkloosheid.
Wat is per saldo het effect op het niveau van de
arbeidsproductiviteit? Waarschijnlijk negatief. Op termijn keren de
lonen terug naar een normaal peil en is de verhouding tussen machines
en mensen weer normaal. Op zich zou je daarom verwachten dat de
arbeidsproductiviteit ook weer op een normaal peil beland is. Echter,
de golfbeweging in de richting van de technologische ontwikkeling,
waarbij het accent eerst lag op arbeidsbesparende en daarna op
kapitaalbesparende technieken, is schadelijk voor de algemene
technologische vooruitgang. De economie zou zich beter ontwikkeld
hebben bij een gestage en evenwichtige ontwikkeling van
arbeidsbesparende èn kapitaalbesparende technieken.
Daar komt nog bij dat in een goed functionerende economie innovatie
tot stand komt doordat bedrijven op zoek zijn naar methoden om betere
en goedkopere producten te produceren en daarmee klanten naar zich toe
te trekken. Dit innovatieproces vergt investeringen en bedrijven
zullen die investeringen doen als ze verwachten daar voldoende
rendement op te halen. Een loongolf is schadelijk voor dat rendement
en remt de investeringen en innovatie. Hoge loonstijgingen zijn dan
ook slecht voor het innovatieklimaat en de groei van de
arbeidsproductiviteit op lange termijn.
Wat echter als de economie niet goed functioneert en er weinig
concurrentie is? Dan zal er ook weinig innovatie zijn. Een monopolist
hoeft niet te innoveren. Kunnen hoge lonen in dat geval soelaas bieden
doordat ze bedrijven dwingen tot innoveren om de hogere loonkosten te
kunnen betalen? Waarschijnlijk niet. Als er weinig concurrentie is,
kunnen bedrijven een loonstijging ongestraft doorberekenen in de
prijzen. Hoge lonen leiden dan dus slechts tot inflatie. Als innovatie
stagneert vanwege gebrekkige concurrentie, dan ligt de oplossing bij
een beter mededingingsbeleid, niet bij een algemene loonstijging.
Hoge lonen werken dus in het algemeen averechts uit op de
arbeidsproductiviteit. Is het dan verstandig om altijd in te zetten op
loonmatiging? Ook hier is het antwoord ontkennend. Lage lonen verlagen
de arbeidsproductiviteit, omdat bedrijven relatief veel mensen
inzetten. Dit is efficiënt als er veel extra arbeid beschikbaar is,
dus als de werkloosheid hoog is. Als de werkloosheid laag is, geven
lage lonen een verkeerd signaal. Bedrijven willen graag meer mensen in
dienst nemen, omdat ze relatief goedkoop zijn, maar die mensen zijn
niet beschikbaar. Dit leidt tot allerlei inefficiënte fricties.
Bovendien is de situatie onhoudbaar. Door de lage werkloosheid gaan de
vakbonden hogere looneisen stellen. Hogere lonen zijn in die situatie
ook efficiënt. De ervaring leert echter dat een eenmaal ingezette
loonstijging moeilijk te stoppen is. Het gevaar bestaat dan ook dat de
loonstijging doorschiet en tot tè hoge lonen leidt, en daarmee tot
hogere werkloosheid.
Het optimale loonniveau is bereikt bij evenwicht op de arbeidsmarkt,
d.w.z. als de werkloosheid gelijk is aan het evenwichtsniveau. Dan
weerspiegelen de lonen de echte schaarste van arbeid in het land en
zetten bedrijven de optimale verhouding van machines en mensen in.
Hogere en lagere lonen zijn uiteindelijk slecht voor de economische
ontwikkeling.
De Nederlandse ervaring spoort met dit beeld. In de jaren zestig
stegen de lonen snel. Dit werd gerechtvaardigd door lage werkloosheid
en snelle technologische ontwikkeling, mede doordat Nederland op
technologisch terrein nog veel kon leren van de Verenigde Staten. In
de jaren zeventig had Nederland de achterstand op de Verenigde Staten
ingehaald en daalde het tempo van de technologische vooruitgang. De
loonstijging ging echter wel door en werd nu voornamelijk gedreven
door uitbreiding van de sociale zekerheid en verhoging van de
belastingen. De arbeidsproductiviteit bleef in eerste instantie nog
wel stijgen, maar viel eind jaren zeventig ver terug, veel verder dan
in andere Europese landen. De winst die Nederland in de tien jaar
daarvoor geboekt had ten opzichte van die landen, werd in vijf jaar
meer dan teniet gedaan. De loongolf in de jaren zeventig heeft daarmee
(onbedoeld) aangetoond dat hoge lonen uiteindelijk geen gunstig effect
hebben op de arbeidsproductiviteit.
De loonstijging eindigde in de crisis van begin jaren tachtig.
Loonmatiging daarna leidde tot herstel van de economie en de enorme
werkgelegenheidsgroei in de jaren negentig. Eind jaren negentig was de
werkloosheid door de loonmatiging ver teruggelopen. Achteraf gezien
was de loonmatiging op dat moment te lang doorgezet. De lonen waren te
laag en in veel sectoren was duidelijk sprake van tekorten op de
arbeidsmarkt. De loonstijging die daarop volgde, was in eerste
instantie terecht, maar schoot door, waardoor de concurrentiepositie
snel verslechterde.
Op dit moment is loonmatiging het geëigende middel om weer tot herstel
te komen. Als dat herstel bereikt is, is het de kunst om het evenwicht
op de arbeidsmarkt te bewaren en de lonen daarop af te stemmen.
Gestage groei van de arbeidsproductiviteit dient te worden bevorderd
met andere middelen. Een goed mededingingsbeleid is hierbij een
belangrijk instrument.
CPB Discussion Paper 28, Wage Moderation and Labour Productivity, ISBN
90-5833-167-9, is te bestellen bij:
Bibliotheek Centraal Planbureau
Postbus 80510
2508GM Den Haag
Telefax: 070-3383350
e-mail: bibliotheek@cpb.nl
De volledige publicatie is tevens (gratis) beschikbaar als PDF-bestand
op de website van het CPB (www.cpb.nl).
Centraal Planbureau