Lezing Roger van Boxtel Kaderdagen april 2004
Beste leden
Eerst wil ik u van harte welkom heten op deze kaderdagen. Zoals u weet
staat dit weekend in het teken van de campagne. Het HV voert campagne
om leden te werven en intern en extern duidelijk te maken waar het
humanisme voor staat. De campagne wordt dit weekend officieel gestart.
We beginnen met een interne aftrap om zo rond september naar buiten te
treden met conferenties, artikelen, landelijke en lokale activiteiten.
Tijdens dit weekend heeft u de mogelijkheid om het campagnethema
`waarden in opvoeding' nader te onderzoeken, erover in discussie te
gaan en elkaar aan te vullen met praktische en inhoudelijke ideeën. Na
mijn lezing - die ongeveer een kwartier zal duren - zal Ineke de
Vries, onze nieuwe directeur, ingaan op de concrete kant van de
campagne.
U zult het gemerkt hebben, er wordt flink aan de weg getimmerd bij het
Humanistisch Verbond. We hebben een nieuwe, enthousiaste directeur op
het Landelijk Bureau en het bestuur heeft drie nieuwe leden mogen
verwelkomen, Saskia Daru, Rein Zunderdorp en Jan van Oudenaarden. Met
deze nieuwe mensen hopen we ook een impuls te geven aan het
Humanistisch Verbond. Een impuls die nodig is om de vereniging weer
een stem te geven in het publieke debat en om de samenhang in
verschillende lokale en landelijke initiatieven goed op elkaar te
kunnen afstemmen. We hebben eenvoudigweg meer leden nodig en ik denk
dat de tijd rijp is om ook daadwerkelijk nieuwe leden aan te trekken.
Nieuwe leden krijg je pas als mensen weten dat je bestaat. Het klinkt
eenvoudig, maar op dit gebied kunnen we nog een hoop doen. Veel mensen
weten eenvoudigweg niet dat er een Humanistisch Verbond bestaat. Een
Verbond dat bij uitstek in onze tijd op progressieve wijze omgaat met
de vragen die in de maatschappij leven. Hopelijk lukt het mij met u en
met de medewerkers van het landelijk bureau om duidelijker aanwezig te
zijn. Zowel landelijk, als lokaal en regionaal.
Het motto `zelf denken samen leven' drukt uit waar het ons om gaat:
samen verantwoordelijkheid nemen voor de maatschappij op basis van
respect en ruimte voor ieders eigenheid. Dit bredere motto zal ieder
jaar worden toegespitst op een specifiek thema. Dit jaar is dat thema
`Waarden in opvoeding' Ik hoop dat ik een kleine aanzet kan geven voor
dit thema. Waar gaat het over, als we het hebben over waarden in
opvoeding? Laat ik meteen maar met de deur in huis vallen, de
belangrijkste waarde in opvoeding is het kind zelf. Dit klinkt
vanzelfsprekend maar is het misschien niet altijd. Kinderen en
jongeren zijn nogal eens het materiaal om op te bezuinigen, om een
nieuwe pedagogische stijl op uit te proberen, om fatsoensnormen in te
prenten, om je producten aan kwijt te kunnen en om een
levensbeschouwelijke zuil mee in stand te houden. De vraag is of dit
altijd wel ten goede van het kind komt. Daarom lijkt het me goed om
als eerste waarde te formuleren: de ontwikkeling en ontplooiing van
het kind zelf. Dit gezegd hebbende kan ik er niet om heen, ook het
humanisme wil iets met het kind. Laten we daar maar duidelijk en
expliciet over zijn, we willen iets overdragen, toevoegen en meegeven.
Wat mij betreft gaat het hier om twee zaken.
Ten eerste vinden we het belangrijk dat jongeren in staat zijn een
eigen levensvisie te ontwikkelen. Het gaat dan over autonomie. Ten
tweede willen we een aantal cruciale democratische waarden meegeven.
Laat ik op deze twee zaken kort ingaan. U heeft vast het een en ander
van het waarden en normen debat meegekregen. In dit door de overheid
geïnitieerde debat gaat het vooral over de vraag: wat zijn onze
waarden en hoe dragen we ze over. Er wordt regelmatig voorondersteld
dat de secularisering en individualisering ertoe hebben geleid dat we
geen waarden meer over hebben en onze jongeren in een poel van
ethische duisternis worden gestort. Secularisering en waarden lijken
elkaar uit te sluiten. Het is belangrijk om hier een duidelijk
tegengeluid te laten horen. Het humanisme gaat uit van seculiere
waarden. Ik heb het dan over democratische, sociale en humanitaire
waarden. Denk daarbij aan de vrijheid van meningsuiting, kritische
meningsvorming, het belang van politieke participatie en het respect
voor het feit dat mensen van elkaar verschillen. Geen onbelangrijke
zaken dus, maar fundamenteel in een democratische rechtstaat.
In opvoeding gaat het wat mij betreft vooral over deze seculiere
waarden. De waarden waar we voor staan krijgen vervolgens niet hun
betekenis doordat ze dwingend worden opgelegd of in een boekje staan.
Ze krijgen betekenis door ze steeds opnieuw voelbaar en ervaarbaar te
maken. Waarden in onderwijs en opvoeding moet in die zin vrij
letterlijk genomen worden: in de opvoeding en in het onderwijs tonen
zich de waarden die we aan onze kinderen willen doorgeven, expliciet
en impliciet, uitgesproken en voorgeleefd. Ik heb het tot nu toe over
waarden gehad. Maar het gaat ook over de ontwikkeling van een
levensvisie. Kinderen en jongeren zijn druk bezig met hun identiteit.
Het gaat dan over vragen als: wat is voor mij belangrijk, wat beteken
ik voor een ander, wat wil ik later gaan doen, wat vind ik waardevol,
welke keuzes maak ik en waarom? Ofwel, kinderen en jongeren zijn druk
bezig met het ontwikkelen van een visie over zichzelf en de wereld, ze
zijn met zin- en betekenisvragen bezig. Hier is opnieuw de
ontwikkeling en ontplooiing van het kind belangrijk, en niet de
levensbeschouwelijke voorkeur van bijvoorbeeld de ouders. Om
daadwerkelijk een eigen levensvisie te kunnen ontwikkelen is ruimte
nodig om zelfstandig met ingewikkelde vragen bezig te zijn. Dit vraagt
om een pluriforme omgeving met een diversiteit aan levensstijlen en -
beschouwingen. Pluriform onderwijs en een rijke en dus diverse cultuur
zijn voorwaarden voor zinvolle autonomie. Het ontwikkelen van een
persoonlijke levensvisie gaat niet alleen over autonomie. De vrijheid
om zelf te bepalen welke levensbeschouwing of ideologie je aanhangt is
belangrijk. Dit is onderdeel van een algemeen of publiek humanisme.
Naast dit publieke humanisme - dat antwoord geeft op de vraag mensen
met verschillende opvattingen over het goede leven met elkaar dienen
om te gaan - is er ook nog zoiets als een existentieel humanisme.
Hier gaat het over de inhoud van de levensvisie. In dit existentiële
humanisme is vrijheid belangrijk opdat kinderen een positieve,
betekenisvolle en ondersteunende levensvisie kunnen ontwikkelen. Omdat
hun leven daarmee betekenis en zin krijgt, omdat ze een doel of
richting hebben.
Humanistische ouders willen nog wel eens met de handen in het haar
zitten als het over zingeving gaat. Vaak kunnen humanisten best uit de
voeten met een rationele dialoog en met waarden, maar het wordt
ingewikkelder als een het over zingeving gaat. Moet je bijvoorbeeld
meteen maar zeggen dat God niet bestaat, of wil je aangeven dat jij
niet in God gelooft maar dat godsdienst wel een belangrijk element in
de cultuur is. En zijn er ook humanistische rituelen die belangrijke
levenservaringen markeren, hoe gaan opvoeders om met de dood, en wat
betekenen kerst en Pasen in een humanistische opvoeding? Ik denk dat
het belangrijk is dat we ook aandacht geven aan deze kant van
opvoeding. Onder meer door ouders bij elkaar te brengen en ervaringen
uit te wisselen. Daarbij kunnen we gelukkig putten uit een enorm
arsenaal aan verhalen en andere cultuuruitingen zoals films, boeken,
kunst en niet te vergeten de natuur. Volgens mij hebben veel ouders en
opvoeders - humanistisch of niet - er behoefte aan om over
opvoedingsvragen van mening te wisselen en geïnspireerd te worden.
Waarden in opvoeding en onderwijs heeft voor mij dus twee
betekenissen. Ten eerste is het belangrijk dat kinderen en jongeren in
een omgeving opgroeien waar democratische, humanitaire en sociale
waarden vanzelfsprekend zijn. Waar de huidige waarden en normen
discussie vaak over aanpassing en discipline gaat, wil ik een
kritische, onderzoekende en creatieve ontwikkeling benadrukken.
Vervolgens heb ik aan willen geven dat het niet alleen over waarden
gaat, maar ook over de ontwikkeling van een persoonlijke levensvisie.
Wat de levensvisie betreft, zal een kind zelf afwegingen en keuzes
moeten maken en daar ook ten volle de ruimte voor moeten krijgen. Het
ontwikkelen van een persoonlijke levensvisie vraagt om pluriform
onderwijs en een pluriforme cultuur met aandacht voor waardevolle
bronnen van betekenis. Uiteindelijk is het de jongere zelf die zich
thuis moet gaan voelen in de wereld. Ouders en opvoeders kunnen hier
een begeleidende en stimulerende rol spelen. Opvoeders kunnen bij
elkaar te raden gaan, elkaar inspireren en ondersteunen voor wat
betreft al deze aspecten.
Laat ik gaan afronden.
Ik heb u vandaag drie dingen willen zeggen. Ten eerste wil ik u een
gevoel van energie meegeven. Het Humanistisch Verbond is meer en kan
meer dan momenteel waargemaakt wordt. Vervolgens heb ik een aanzet
willen geven voor het eerste thema van de campagne: waarden in
opvoeding. Het Humanistisch Verbond kan hier haar eigen geluid laten
horen. Het gaat ons erom jongeren en kinderen te begeleiden en
ondersteunen in de ontwikkelen van een eigen levensvisie. Dit vraagt
om pluriform onderwijs, culturele diversiteit en aandacht voor vragen
van zin en betekenis. Daarbij willen we hen bepaalde waarden voorleven
en de betekenis van deze waarden voelbaar maken, namelijk
democratische, humanitaire en sociale waarden. >Ik hoop dat u in de
afdeling op een creatieve manier aan dit thema uw eigen invulling
geeft. We willen daarom dit weekend gebruiken om ideeën en praktische
mogelijkheden te bespreken. Hopelijk heeft mijn verhaal u het een en
ander meegegeven om verder mee aan de slag te gaan.
Dan wil graag eindigen met en citaat van de Bulgaars-Franse filosoof
Tzvetan Todorov dat ik vanmorgen in de krant las:
`" Het is niet zo dat de een alleen goed en de ander een duivel is,
wij hebben beide kanten in ons. Mensen onderscheiden zich van dieren
doordat zij niet alleen geleid worden door instincten, maar ook door
een zekere mate van vrijheid van handelen hebben en bewuste keuzes
kunnen maken. Omdat we die vrijheid hebben, worden we ook
geconfronteerd met morele dilemma's." Hij citeert met instemming
Rousseau, die heeft gezegd dat goed en kwaad uit dezelfde bron
ontspringen. Die bron schuilt volgens Todorov in het feit dat ieder
mens bevestiging nodig heeft van zijn of haar bestaan. "We zijn
vreemde sociale dieren. We vinden die bevestiging vaak in groepen, via
liefde, aandacht en lof van de andere groepsleden. Maar als we die
bevestiging niet krijgen, omdat we immigrant zijn of werk- of dakloos
zijn, dan zoeken we de bevestiging in het gebruik van gewelddadige
middelen. Door andere mensen te vernederen, door hun onze wil op te
leggen. We vergelijken ons steeds met anderen, de inferioriteit van de
ander toont en versterkt onze eigen superioriteit. Dat doen we niet in
naam van het kwaad, maar omdat we bevestiging zoeken. Daarom moeten we
ons goed realiseren dat wij kwaad doen als wij besluiten om menselijk
leven op te offeren, hoe lovenswaardig onze motieven ook zijn.
NB, de spreektekst wijkt iets af van het bovenstaande.
Humanistisch Verbond