Humanistisch Verbond

Lezing Roger van Boxtel Kaderdagen april 2004

Beste leden

Eerst wil ik u van harte welkom heten op deze kaderdagen. Zoals u weet staat dit weekend in het teken van de campagne. Het HV voert campagne om leden te werven en intern en extern duidelijk te maken waar het humanisme voor staat. De campagne wordt dit weekend officieel gestart. We beginnen met een interne aftrap om zo rond september naar buiten te treden met conferenties, artikelen, landelijke en lokale activiteiten. Tijdens dit weekend heeft u de mogelijkheid om het campagnethema `waarden in opvoeding' nader te onderzoeken, erover in discussie te gaan en elkaar aan te vullen met praktische en inhoudelijke ideeën. Na mijn lezing - die ongeveer een kwartier zal duren - zal Ineke de Vries, onze nieuwe directeur, ingaan op de concrete kant van de campagne.

U zult het gemerkt hebben, er wordt flink aan de weg getimmerd bij het Humanistisch Verbond. We hebben een nieuwe, enthousiaste directeur op het Landelijk Bureau en het bestuur heeft drie nieuwe leden mogen verwelkomen, Saskia Daru, Rein Zunderdorp en Jan van Oudenaarden. Met deze nieuwe mensen hopen we ook een impuls te geven aan het Humanistisch Verbond. Een impuls die nodig is om de vereniging weer een stem te geven in het publieke debat en om de samenhang in verschillende lokale en landelijke initiatieven goed op elkaar te kunnen afstemmen. We hebben eenvoudigweg meer leden nodig en ik denk dat de tijd rijp is om ook daadwerkelijk nieuwe leden aan te trekken. Nieuwe leden krijg je pas als mensen weten dat je bestaat. Het klinkt eenvoudig, maar op dit gebied kunnen we nog een hoop doen. Veel mensen weten eenvoudigweg niet dat er een Humanistisch Verbond bestaat. Een Verbond dat bij uitstek in onze tijd op progressieve wijze omgaat met de vragen die in de maatschappij leven. Hopelijk lukt het mij met u en met de medewerkers van het landelijk bureau om duidelijker aanwezig te zijn. Zowel landelijk, als lokaal en regionaal.

Het motto `zelf denken samen leven' drukt uit waar het ons om gaat: samen verantwoordelijkheid nemen voor de maatschappij op basis van respect en ruimte voor ieders eigenheid. Dit bredere motto zal ieder jaar worden toegespitst op een specifiek thema. Dit jaar is dat thema `Waarden in opvoeding' Ik hoop dat ik een kleine aanzet kan geven voor dit thema. Waar gaat het over, als we het hebben over waarden in opvoeding? Laat ik meteen maar met de deur in huis vallen, de belangrijkste waarde in opvoeding is het kind zelf. Dit klinkt vanzelfsprekend maar is het misschien niet altijd. Kinderen en jongeren zijn nogal eens het materiaal om op te bezuinigen, om een nieuwe pedagogische stijl op uit te proberen, om fatsoensnormen in te prenten, om je producten aan kwijt te kunnen en om een levensbeschouwelijke zuil mee in stand te houden. De vraag is of dit altijd wel ten goede van het kind komt. Daarom lijkt het me goed om als eerste waarde te formuleren: de ontwikkeling en ontplooiing van het kind zelf. Dit gezegd hebbende kan ik er niet om heen, ook het humanisme wil iets met het kind. Laten we daar maar duidelijk en expliciet over zijn, we willen iets overdragen, toevoegen en meegeven. Wat mij betreft gaat het hier om twee zaken.

Ten eerste vinden we het belangrijk dat jongeren in staat zijn een eigen levensvisie te ontwikkelen. Het gaat dan over autonomie. Ten tweede willen we een aantal cruciale democratische waarden meegeven. Laat ik op deze twee zaken kort ingaan. U heeft vast het een en ander van het waarden en normen debat meegekregen. In dit door de overheid geïnitieerde debat gaat het vooral over de vraag: wat zijn onze waarden en hoe dragen we ze over. Er wordt regelmatig voorondersteld dat de secularisering en individualisering ertoe hebben geleid dat we geen waarden meer over hebben en onze jongeren in een poel van ethische duisternis worden gestort. Secularisering en waarden lijken elkaar uit te sluiten. Het is belangrijk om hier een duidelijk tegengeluid te laten horen. Het humanisme gaat uit van seculiere waarden. Ik heb het dan over democratische, sociale en humanitaire waarden. Denk daarbij aan de vrijheid van meningsuiting, kritische meningsvorming, het belang van politieke participatie en het respect voor het feit dat mensen van elkaar verschillen. Geen onbelangrijke zaken dus, maar fundamenteel in een democratische rechtstaat.

In opvoeding gaat het wat mij betreft vooral over deze seculiere waarden. De waarden waar we voor staan krijgen vervolgens niet hun betekenis doordat ze dwingend worden opgelegd of in een boekje staan. Ze krijgen betekenis door ze steeds opnieuw voelbaar en ervaarbaar te maken. Waarden in onderwijs en opvoeding moet in die zin vrij letterlijk genomen worden: in de opvoeding en in het onderwijs tonen zich de waarden die we aan onze kinderen willen doorgeven, expliciet en impliciet, uitgesproken en voorgeleefd. Ik heb het tot nu toe over waarden gehad. Maar het gaat ook over de ontwikkeling van een levensvisie. Kinderen en jongeren zijn druk bezig met hun identiteit. Het gaat dan over vragen als: wat is voor mij belangrijk, wat beteken ik voor een ander, wat wil ik later gaan doen, wat vind ik waardevol, welke keuzes maak ik en waarom? Ofwel, kinderen en jongeren zijn druk bezig met het ontwikkelen van een visie over zichzelf en de wereld, ze zijn met zin- en betekenisvragen bezig. Hier is opnieuw de ontwikkeling en ontplooiing van het kind belangrijk, en niet de levensbeschouwelijke voorkeur van bijvoorbeeld de ouders. Om daadwerkelijk een eigen levensvisie te kunnen ontwikkelen is ruimte nodig om zelfstandig met ingewikkelde vragen bezig te zijn. Dit vraagt om een pluriforme omgeving met een diversiteit aan levensstijlen en - beschouwingen. Pluriform onderwijs en een rijke en dus diverse cultuur zijn voorwaarden voor zinvolle autonomie. Het ontwikkelen van een persoonlijke levensvisie gaat niet alleen over autonomie. De vrijheid om zelf te bepalen welke levensbeschouwing of ideologie je aanhangt is belangrijk. Dit is onderdeel van een algemeen of publiek humanisme. Naast dit publieke humanisme - dat antwoord geeft op de vraag mensen met verschillende opvattingen over het goede leven met elkaar dienen om te gaan - is er ook nog zoiets als een existentieel humanisme. Hier gaat het over de inhoud van de levensvisie. In dit existentiële humanisme is vrijheid belangrijk opdat kinderen een positieve, betekenisvolle en ondersteunende levensvisie kunnen ontwikkelen. Omdat hun leven daarmee betekenis en zin krijgt, omdat ze een doel of richting hebben.

Humanistische ouders willen nog wel eens met de handen in het haar zitten als het over zingeving gaat. Vaak kunnen humanisten best uit de voeten met een rationele dialoog en met waarden, maar het wordt ingewikkelder als een het over zingeving gaat. Moet je bijvoorbeeld meteen maar zeggen dat God niet bestaat, of wil je aangeven dat jij niet in God gelooft maar dat godsdienst wel een belangrijk element in de cultuur is. En zijn er ook humanistische rituelen die belangrijke levenservaringen markeren, hoe gaan opvoeders om met de dood, en wat betekenen kerst en Pasen in een humanistische opvoeding? Ik denk dat het belangrijk is dat we ook aandacht geven aan deze kant van opvoeding. Onder meer door ouders bij elkaar te brengen en ervaringen uit te wisselen. Daarbij kunnen we gelukkig putten uit een enorm arsenaal aan verhalen en andere cultuuruitingen zoals films, boeken, kunst en niet te vergeten de natuur. Volgens mij hebben veel ouders en opvoeders - humanistisch of niet - er behoefte aan om over opvoedingsvragen van mening te wisselen en geïnspireerd te worden. Waarden in opvoeding en onderwijs heeft voor mij dus twee betekenissen. Ten eerste is het belangrijk dat kinderen en jongeren in een omgeving opgroeien waar democratische, humanitaire en sociale waarden vanzelfsprekend zijn. Waar de huidige waarden en normen discussie vaak over aanpassing en discipline gaat, wil ik een kritische, onderzoekende en creatieve ontwikkeling benadrukken.

Vervolgens heb ik aan willen geven dat het niet alleen over waarden gaat, maar ook over de ontwikkeling van een persoonlijke levensvisie. Wat de levensvisie betreft, zal een kind zelf afwegingen en keuzes moeten maken en daar ook ten volle de ruimte voor moeten krijgen. Het ontwikkelen van een persoonlijke levensvisie vraagt om pluriform onderwijs en een pluriforme cultuur met aandacht voor waardevolle bronnen van betekenis. Uiteindelijk is het de jongere zelf die zich thuis moet gaan voelen in de wereld. Ouders en opvoeders kunnen hier een begeleidende en stimulerende rol spelen. Opvoeders kunnen bij elkaar te raden gaan, elkaar inspireren en ondersteunen voor wat betreft al deze aspecten.

Laat ik gaan afronden.
Ik heb u vandaag drie dingen willen zeggen. Ten eerste wil ik u een gevoel van energie meegeven. Het Humanistisch Verbond is meer en kan meer dan momenteel waargemaakt wordt. Vervolgens heb ik een aanzet willen geven voor het eerste thema van de campagne: waarden in opvoeding. Het Humanistisch Verbond kan hier haar eigen geluid laten horen. Het gaat ons erom jongeren en kinderen te begeleiden en ondersteunen in de ontwikkelen van een eigen levensvisie. Dit vraagt om pluriform onderwijs, culturele diversiteit en aandacht voor vragen van zin en betekenis. Daarbij willen we hen bepaalde waarden voorleven en de betekenis van deze waarden voelbaar maken, namelijk democratische, humanitaire en sociale waarden. >Ik hoop dat u in de afdeling op een creatieve manier aan dit thema uw eigen invulling geeft. We willen daarom dit weekend gebruiken om ideeën en praktische mogelijkheden te bespreken. Hopelijk heeft mijn verhaal u het een en ander meegegeven om verder mee aan de slag te gaan.

Dan wil graag eindigen met en citaat van de Bulgaars-Franse filosoof Tzvetan Todorov dat ik vanmorgen in de krant las: `" Het is niet zo dat de een alleen goed en de ander een duivel is, wij hebben beide kanten in ons. Mensen onderscheiden zich van dieren doordat zij niet alleen geleid worden door instincten, maar ook door een zekere mate van vrijheid van handelen hebben en bewuste keuzes kunnen maken. Omdat we die vrijheid hebben, worden we ook geconfronteerd met morele dilemma's." Hij citeert met instemming Rousseau, die heeft gezegd dat goed en kwaad uit dezelfde bron ontspringen. Die bron schuilt volgens Todorov in het feit dat ieder mens bevestiging nodig heeft van zijn of haar bestaan. "We zijn vreemde sociale dieren. We vinden die bevestiging vaak in groepen, via liefde, aandacht en lof van de andere groepsleden. Maar als we die bevestiging niet krijgen, omdat we immigrant zijn of werk- of dakloos zijn, dan zoeken we de bevestiging in het gebruik van gewelddadige middelen. Door andere mensen te vernederen, door hun onze wil op te leggen. We vergelijken ons steeds met anderen, de inferioriteit van de ander toont en versterkt onze eigen superioriteit. Dat doen we niet in naam van het kwaad, maar omdat we bevestiging zoeken. Daarom moeten we ons goed realiseren dat wij kwaad doen als wij besluiten om menselijk leven op te offeren, hoe lovenswaardig onze motieven ook zijn.

NB, de spreektekst wijkt iets af van het bovenstaande.