Persbericht Universiteit Utrecht
Faculteit Letteren
27 augustus 2004
'Het doorgestreepte blijft te lezen'
Studie beschrijft relatie holocaust en de kunsten in Nederland
In de beschrijvende studie 'Het doorgestreepte blijft te lezen'. De holocaust en de kunsten in Nederland inventariseert, verkent en ordent auteur dr. Jozef Vos kunstwerken waarin de jodenvervolging een belangrijke rol speelt. Hij besteedt daarbij aandacht aan de persoonlijke verwerking van de eigen ervaringen, maar eveneens aan de wijze waarop de holocaust in de Nederlandse samenleving wordt herdacht. Bovendien laat hij zien hoe de holocaust ook in de kunsten over meerdere generaties doorwerkt.
Tot op de dag van vandaag is de holocaust een belangrijk thema in het werk van Nederlandse kunstenaars. Sommigen hebben geprobeerd hun persoonlijke ervaringen te verbeelden; anderen hebben op kunstzinnige wijze uiting gegeven aan hun opvattingen en gevoelens over de vervolging en vernietiging van de joden. Zowel deze kunstwerken zelf als de reflectie daarop raken de grens van het beeldend vermogen.
Grenzen
In het recente postmoderne debat over de representatie van het verleden vormde de holocaust een van de belangrijkste thema's. Men constateerde dat er een nauwe samenhang bestaat tussen het unieke karakter van de holocaust aan de ene kant (historisch vergelijkingsmateriaal ontbreekt) en de beperktheid van de mondelinge en schriftelijke getuigenissen van de overlevenden aan de andere kant. Of zoals Vos het formuleert 'de weergave van de ervaringen stuitte op de grenzen van de gewone taal'. Het leek erop dat er nog slechts ruimte was voor de vraag waarom de realiteit tijdens holocaust zo onbeschrijfelijk en onvoorstelbaar is.
Leegheid
De holocaust heeft de westerse beschaving op haar grondvesten doen schudden. Hij vernietigde oude referentiekaders en werd volgens Vos in zekere zin zelf een nieuw ijkpunt. Dat wil zeggen een negatief ijkpunt en daarom moeilijk te definiëren. Met het ondefinieerbare en onvoorstelbare ontstaat een probleem van leegheid. Die leegheid omschrijft Vos als een vacuüm, een holle ruimte met een onweerstaanbare zuigkracht. Of te wel: de leegheid wil worden gevuld met beelden, woorden en gevoelens.
Verwerking
Voor de indeling van zijn boek nam Vos het begrip leegheid als uitgangspunt. Hij zocht daarbij naar de verschillende manieren waarop mensen met deze leegheid zijn omgegaan. Bij de artistieke 'verwerking' gaat het zowel om thematisering als om een psychische overwinning van de leegte. Wat betreft het thematiseren maakt Vos een onderscheid tussen kunstenaars die zelf de holocaust hebben meegemaakt en buitenstaanders die de holocaust van een afstand beschouwen. Daarnaast besteedt Vos afzonderlijk aandacht aan kunstenaars die hun kunst hebben gebruikt om de psychische effecten van de door hen ondergane verschrikkingen een plaats te geven.
Jozef Vos (1951) is historicus en verbonden aan het Onderzoeksinstituut voor Geschiedenis en Cultuur van de faculteit Letteren van de Universiteit Utrecht. Van zijn hand verschenen eerder onder meer De spiegel der volksziel (1993) over de cultuurpolitieke betekenis van het volksliedbegrip, en Democratisering van de schoonheid (1999) over de geschiedenis van de kunstzinnige vorming.
'Het doorgestreepte blijft te lezen.', De holocaust en de kunsten in Nederland.
Auteur dr. Jozef Vos, Uitgever Koninklijke Van Gorcum/Stichting Kunstenaarsverzet 1942 - 1945, Assen 2004, ISBN 90-232-4046-4.
Recensie-exemplaren zijn verkrijgbaar bij Theo Joppe, 0592-376 936, t.joppe@vangorcum.nl
Voorlichter Johan Vlasblom, (030) 253 4073, j.vlasblom@csc.uu.nl
Universiteit van Utrecht