Nicolaas & Alexandra; het laatste tsarenpaar
18 september 2004-13 februari 2005
14 september 2004 - Hermitage
Zelden is een persoonlijk verhaal zo verweven geweest met de loop van
de geschiedenis als dat van de laatste tsarenfamilie van Rusland.
Deze tentoonstelling in de Hermitage aan de Amstel presenteert het
leven van het laatste tsarenpaar: Nicolaas II (1868-1918) en Alexandra
(1872-1918), en hun vijf kinderen Olga, Tatjana, Maria, Anastasia en
de Tsarevitsj Alexej.
Romanov
Als symbool van het oude Rusland werden zij in 1918 door de
bolsjewieken in Jekaterinenburg vermoord, nadat de tsaar anderhalf
jaar eerder was afgetreden. Talloze persoonlijke bezittingen,
staatsdocumenten, schilderijen, foto's en objets d'art van dit gezin
zullen in de Hermitage Amsterdam te zien zijn in een indrukwekkend,
persoonlijk en ontroerend verhaal.
Jeugd
Nicolaas was het eerste kind van de latere tsaar Alexander III en de
Deense prinses Dagmar. Toen hij op 6 mei 1868 werd geboren, was zijn
grootvader, Alexander II, nog aan het bewind. Deze kwam in 1881 door
een aanslag om het leven, een traumatische ervaring voor de jonge
Nicolaas. Met 13 jaar werd Nicolaas de `tsarevitsj', de troonopvolger.
Zijn ouders gaven hem een intieme, warme en ongecompliceerde jeugd,
een uitzondering in die dagen voor een tsarenkind. Naast zijn
schoolopleiding was Nicolaas actief betrokken bij verschillende
onderdelen van het grote Russische leger. Op jonge leeftijd werd hij
door zijn vader de wereld in gestuurd. Zo reisde hij naar Japan,
Egypte, India, China en Java.
Huwelijk
Tsarenpaar
Met als voorbeeld het gelukkige huwelijk van zijn ouders verlangde
Nicolaas al vroeg naar een `eigen nest'. Zijn keuze viel op het verre
familielid Alix van Hessen (1872), een kleindochter van de Britse
koningin Victoria. Hun eerste ontmoeting vond al plaats in 1884, bij
het huwelijk van zijn oom met haar zus. Bij die gelegenheid kraste de
12-jarige Alix hun namen in het raam van het Winterpaleis (huidige
Hermitage) in Sint-Petersburg, maar pas na de tweede ontmoeting, in
1889, kon er serieus worden gedacht aan een huwelijk. Grootste
struikelblok voor Alix was de overgang naar de Russisch-orthodoxe
kerk, een voorwaarde voor het huwelijk. Toen ze daar uiteindelijk in
1894 toch voor koos, stond niets het huwelijk meer in de weg, maar de
trouwplannen werden onderbroken door de dood van Alexander III op 1
november 1894. Hierdoor werd Nicolaas nu tsaar Nicolaas II. Ruim drie
weken later, op 26 november, trouwt hij met Alix, die dan de naam
Alexandra Fjodorovna krijgt.
De kroning
In 1896, twee jaar na het overlijden van Alexander III, werd Nicolaas
in de Maria Hemelvaart-kathedraal in Moskou tot tsaar aller Russen
gekroond. De eerste zaal van de tentoonstelling is gewijd aan deze
plechtige gebeurtenis, die vier uur duurde: de indrukwekkende
kroningskostuums, de regalia in miniatuur (vervaardigd door het
beroemde juweliershuis Fabergé) en de menu's voor de talloze diners en
soupers.
De kroning werd overschaduwd door de gebeurtenis op het Chodynka-veld,
vier dagen later. Traditioneel zouden daar namens de tsaar
kroningsbekers en eten aan 400.000 van zijn onderdanen worden
uitgedeeld. Het werd een ramp. In het gedrang kwamen ruim 1300 mensen
om het leven. De kroningsfestiviteiten werden echter niet afgelast,
wat Nicolaas en Alexandra een ongunstig imago bezorgde bij het
Russische volk.
Het gezin
Nicolaas en Alexandra hadden een intiem gezinsleven met hun vier
dochters Olga (1895), Tatjana (1897), Maria (1899) en Anastasia
(1901). Volgens de wet van het Russische keizerrijk kon de titel
echter alleen overgaan op mannelijke nakomelingen en de noodzaak van
een zoon werd daarom steeds groter. Alexandra's mentale gezondheid
leed hier zeer onder en dit gecombineerd met haar diepe religieuze
gevoelens leidde dit tot allerlei contacten met vertegenwoordigers uit
de mystieke wereld. Zo aanbad de familie de 19de-eeuwse Russische
priester Serafim, die in 1903 heilig werd verklaard. Uiteindelijk werd
toch een troonopvolger geboren: de tsarevitsj Aleksej (1904). Al snel
bleek dat Aleksej leed aan hemofilie, een bloedziekte die alleen
mannen treft en waarbij iedere val of wond fataal kan zijn. De ziekte
wordt via de moeder overgedragen en Alexandra had het gekregen via
haar grootmoeder Victoria. In 1905 kwam het tsarenpaar in contact met
Raspoetin, een woeste priester uit Siberië. Doordat hij hun hoop gaf
op genezing van hun zoon kreeg hij invloed op het leven van het
keizerlijke gezin. Die invloed werd zo groot dat hij uiteindelijk in
1916 werd vermoord door vertegenwoordigers van de hoogste Russische
adel.
Tentoonstelling
De tentoonstelling besteedt met allerlei persoonlijke objecten
aandacht aan het gezin van de tsaar: japonnen van de dochters, foto's
van de privé-appartementen en een bijzondere collectie kleine objecten
van het beroemde huis Fabergé, afkomstig uit het persoonlijke bezit
van Alexandra. Speciale aandacht is er voor de troonopvolger, die in
2004 precies een eeuw geleden werd geboren. In de Hermitage Amsterdam
zijn onder meer zijn (kinder)uniformen opgesteld en enkele van zijn
favoriete speelgoedbeesten.
De kerk
In het Rusland van de Romanovs stond de tsaar aan het hoofd van de
Russisch-orthodoxe kerk. Nicolaas en Alexandra waren beiden
diepgelovig en omringden zich in hun dagelijks leven met vele
religieuze voorwerpen. Op de tentoonstelling zijn de persoonlijke
iconen van het tsarenpaar te zien, evenals een aantal rijk versierde
houten eieren die de Romanovs elkaar schonken tijdens het
Russisch-orthodoxe paasfeest.
De staat
Onder tsaar Alexander II werden de eerste voorzichtige stappen naar
democratie gezet. Zo werd in 1861 de lijfeigenschap afgeschaft. Met de
dodelijke aanslag in 1881 op Alexander II vervloog de hoop op een
vreedzame verandering van de politiek. De moord op de tsaar werd een
belangrijk argument tegen hervormingen, met name vanuit de
conservatieve kringen rondom Nicolaas. In tegenstelling tot zijn
voorgangers was Nicolaas een zwak leider. In de beginjaren van zijn
regering vormde dat geen probleem, omdat Europa aan het eind van de
19e eeuw een periode van voorspoed doormaakte: langdurige vrede en een
bloeiende economie. Hoewel Nicolaas aan het hoofd van de regering
stond, bemoeide hij zich weinig met nationale politiek, een fatale
opstelling, zo zou later blijken.
Na 1905
Alles veranderde na 1905, het jaar waarin Rusland op het slagveld
verloor van Japan én het jaar van Bloedige Zondag, de dag dat
duizenden Russen werden doodgeschoten omdat zij in een optocht op weg
waren om de tsaar een petitie aan te bieden met aanbevelingen voor
hervormingen. Politici pleitten bij de tsaar voor een nieuwe grondwet
en de oprichting van de Staatsdoema, het eerste échte Russische
parlement. Aanvankelijk wilde de tsaar zijn absolute macht niet
opgeven, maar in 1905 verleende hij zijn goedkeuring voor een
grondwet, een kabinet en een parlement; Rusland veranderde langzaam in
een constitutionele monarchie. Ondanks zijn aanvankelijke verzet ging
Nicolaas uiteindelijk in 1915 akkoord met een centrale rol voor het
parlement.
300 jaar Romanov
Te midden van al deze politieke strubbelingen vond in 1913 een
belangrijk jubileum plaats: de viering van het 300-jarig bestaan van
het Romanov-huis. De festiviteiten waren nauwelijks voorbij toen de
Eerste Wereldoorlog uitbrak. Ondanks de onwil van Nicolaas om deel te
nemen aan een Europese oorlog en het feit dat de Duitse keizer zijn
(aangetrouwde) neef was, verklaarde Rusland in juli 1914 de oorlog aan
Duitsland.
Op de tentoonstelling zijn vele voorwerpen te zien die direct te maken
hebben met de staatkundige functie van de tsaar: vertegenwoordigers
van de Doema, foto's van openbare optredens en allerlei objecten rond
het jubileum van het huis Romanov.
Het hofleven
Zoals velen van hun voorgangers bezat het tsarenpaar ontelbare
paleizen en landgoederen, waar talloze hofbals, soupers,
balletvoorstellingen en gekostumeerde bals plaatsvonden. De
tentoonstelling toont de schitterende baljaponnen van de tsarina en
haar entourage. Maar zelf verkoos het gezin liever de `eenvoud' en
rust van het Alexander-paleis in Tsarskoje Selo, dat aan het eind van
de 19e eeuw werd aangepast aan de `nieuwe stijl'. Vakanties werden
doorgebracht in het Livadia Paleis op de Krim, en in de datsja aan de
Finse Golf. De reis werd meestal ondernomen met de luxueuze
koninklijke trein of met de Standart, het keizerlijke jacht.
Het einde
Aan het einde van 1916 raakten de politieke ontwikkelingen in Rusland
in een stroomversnelling en werd het lot van Nicolaas en Alexandra
bezegeld. De moord op Raspoetin, de talloze oorlogsslachtoffers, de
starheid van de Russische adel en de moeizame verhouding tussen de
tsaar en het kabinet en de Doema maakten de positie van de tsaar
onhoudbaar. In demonstraties werd geroepen om het aftreden van
Nicolaas. Uiteindelijk trad hij op 2 maart 1917 af, waarna de familie
zich vestigde in Tsarskoje Selo, ver van het politieke leven. Vanwege
de dreiging van de oprukkende bolsjewieken besloot de regering om de
tsaar en zijn gezin in augustus 1917 te verplaatsen naar Tobolsk, in
Siberië. Na de machtsovername door de bolsjewieken in oktober 1917
werd de tsarenfamilie beschouwd als blijvend gevaar voor het
communisme en het nieuwe Rusland. In april 1918 werd het gezin naar
Jekaterinenburg in de Oeral verplaatst. Daar werd het hele gezin in de
nacht van 17 juli neergeschoten in de kelder van het Ipatiëv-huis,
waarna hun lijken werden begraven in de bossen. Pas in de jaren
tachtig van de 20ste eeuw werden de overblijfselen ontdekt. In 1998
volgt de bijzetting in de Peter en Paul-vesting van Sint-Petersburg.
Daar zal in september 2006 ook het lichaam van de moeder van Nicolaas
II, tsarina Maria Fjodorovna (Prinses Dagmar), worden bijgezet. Vlak
voor de Oktoberrevolutie van 1917 vluchtte zij uit Rusland en vestigde
zij zich uiteindelijk in haar geboorteland Denemarken, waar ze in 1928
overleed.
© Gemeente Amsterdam
Gemeente Amsterdam