Kritiek en geloof: Spinoza en de historisering van de bijbel
Spinoza heeft zijn faam als aanstichter van de vroege Verlichting
onder andere te danken aan zijn vernieuwende bijdrage op het gebied
van de bijbelkritiek. Door de bijbel ten principale als een
historische, door mensen geschreven tekst op te vatten is de
godsdienstwetenschap fundamenteel nieuwe wegen ingeslagen. Heeft dat
nog wel met geloof te maken? De Amerikaanse theoloog/filosoof Travis
Frampton geeft in zijn dissertatie Spinoza, Religious Heterodoxy, and
the Rise of Historical Criticism of the Bible een verrassend antwoord
op deze vraag. Hij promoveert aan de Erasmus Universiteit Rotterdam op
vrijdag 12 november 2004.
Benedictus de Spinoza heeft ontegenzeggelijk de mystiek van de
openbaring doorbroken door het document van die openbaring â de bijbel
â als een menselijk maaksel voor te stellen. In het verlengde daarvan
heeft men hem ook toegeschreven de godsdienst als zodanig te
ondermijnen; voor gelovigen een verwijt, voor anderen een deugd. Toch
ziet eenieder dat Spinoza, vooral na in 1656 uit de Joodse gemeente in
Amsterdam te zijn verbannen, zijn vrienden vooral in gelovige kring
vond. Onder doopsgezinden, collegianten en andere âchristenen zonder
kerkâ was rationele bijbelkritiek thema van discussie, door hen werden
zijn manuscripten, brieven en geschriften bestudeerd, met hen was hij
in discussie. Ook bestreed Spinoza de opvatting van sommigen dat de
filosofie de plaats van de godsdienst zou moeten innemen.
Dat toch het beeld van de ongodsdienstige Spinoza heeft kunnen
ontstaan, is vooral het gevolg van de âeerste biografieâ die Lucas van
hem schreef. Daarom heeft Travis Frampton die biografie â âLa vie de
Monsieur Benoit de Spinozaâ â aan een grondig onderzoek onderworpen.
Twee dingen maakt hij aannemelijk: deze biografie is in de 18e eeuw
geschreven en hij presenteert een geïdealiseerde Spinoza. Ten
onrechte heeft men tot dusverre aangenomen dat Lucas de gegevens voor
zijn biografie uit de eerste hand heeft verzameld. Kijkt men goed dat
blijkt Lucas de retorische strategie van de bijbel zelf te volgen, met
name die van de evangeliën. Spinoza wordt als een verlosser
voorgesteld.
Met deze dubbele kritiek op de overlevering legt de promovendus de
basis voor zijn verbeterde interpretatie van Spinozaâs bedoelingen als
bijbelcriticus: het was geen aanval op de godsdienst maar een
zuivering, heterodox maar niet ongodsdienstig.
Promotor: prof.dr. Th. van Willigenburg, Praktische Filosofie
Erasmus Universiteit Rotterdam