Ministerie van Algemene Zaken

Speech van de minister-president van het Koninkrijk der Nederlanden, dr. Jan Peter Balkenende, Top van de Raad van Europa, Warschau, 17 mei 2005

Deze maand herdachten we in heel Europa het einde van de Tweede Wereldoorlog. Elk land heeft daarvoor zijn eigen ceremonies, zijn eigen tradities en monumenten. De vormen verschillen. Maar de achterliggende betekenis van de herdenkingen verenigt ons allemaal. We delen de levende herinnering aan de verschrikkingen van toen. En de overtuiging dat we samen al het mogelijke moeten doen om de vrede en het recht te bewaren.

Europese waarden

Europa is een continent met vele volken, historische ervaringen, culturen en religies. Maar we vinden elkaar in de overtuiging dat er waarden zijn die fundamenteel en universeel zijn. Respect voor de menselijke waardigheid, democratie en rechtsstaat zijn samen de enige voedingsbodem waarop vreedzame diversiteit kan gedijen. Dat heeft onze geschiedenis ons op de meest brute wijze geleerd.

De Raad van Europa is de hoeder van onze gezamenlijke waarden. Al 56 jaar lang. De Raad is een onmisbare factor in het samenspel van de Europese landen. Hij verbindt 46 landen en 800 miljoen mensen.

Een organisatie van waarden. Maar ook een organisatie van normen. Vastgelegd in het Europees Verdrag inzake de Rechten van de Mensen en in bijna 200 andere bindende Europese verdragen.

Mede dankzij die verdragen heeft in Europa niet macht maar recht het laatste woord.

Dat wil niet zeggen dat Europa een Utopia is waarin onrecht en geweld volledig zijn uitgebannen. Maar stap voor stap zijn we er wel in geslaagd ons continent vrijer, vreedzamer, veiliger en menselijker te maken. Bovendien kunnen we elkaar op eventueel onrecht aanspreken op basis van onze gezamenlijke normen.

Dit proces duurt al meer dan een halve eeuw en moet vóórtgaan.

Verworvenheden worden al te gemakkelijk beleefd als vanzelfsprekendheden. We zien waarden nogal eens als ons eigendom. Als iets waarop we altijd kunnen rekenen. Maar waarden zijn nooit een veilig bezit. Ze zijn een opdracht. Een voortdurende aansporing tot actie.

Uitdagingen

In onze tijd sporen ze ons aan tot een krachtige stellingname tegen terrorisme en mensensmokkel. Beide druisen op grove wijze in tegen onze gedeelde principes van menselijke waardigheid en recht.

Dat geldt ook voor discriminatie en vreemdelingenhaat. We mogen daar nooit in berusten. Het apart zetten van groepen - het uitsluiten van mensen - is de eerste stap op weg naar een samenleving waarin angst en willekeur regeren. Uitingen van discriminatie zijn daarom volstrekt uit den boze. Dat vraagt niet alleen om het strikt handhaven van de rechtsregels. Maar ook om het bevorderen van dialoog en bewustwording.

Dat is iets waarbij we ouders, onderwijs en 'civil society' hard nodig hebben. Eén voorbeeld. In mijn land brengen vrijwilligers die in de Tweede Wereldoorlog de ergste verschrikkingen hebben overleefd, samen met groepen jonge nieuwkomers een bezoek aan het doorgangskamp Westerbork. Ze vertellen over hun ervaringen. Beantwoorden vragen. Laten zien hoe groot het gevaar van racisme en discriminatie is.

Zo leren jonge mensen dat Europa een levend mozaïek is van mensen, groepen en volken.

Europa biedt plaats aan alle overtuigingen, religies en culturen. Pogingen om hekken te zetten om de Europese identiteit maken Europa niet sterker, maar zwakker. De kracht van Europa is altijd geweest: de vrije uitwisseling van ideeën. Volgens de Poolse dichter Adam Zagajewski is het typerend voor Europa dat het uitnodigt tot kritiek en zelfkritiek.

Waar dialoog opbloeit, verliezen onbegrip en wantrouwen terrein. Het is juist die dialoog die de Raad van Europa op allerlei manieren heeft gestimuleerd. Die dialoog heeft er in de afgelopen 15 jaar aan meegeholpen dat historische scheidslijnen in Europa zijn vervallen.

Europese architectuur

Een belangrijk thema vandaag is de verhouding tussen Raad van Europa en Europese Unie. Laten we nooit vergeten dat de Europese Unie in hoge mate schatplichtig is aan Raad van Europa. De waarden en normen waarop de Unie is gebaseerd, zijn voor een belangrijk deel bijeengebracht door de Raad, en vastgelegd in het Europees Verdrag inzake de Rechten van de Mens en de andere verdragen.

De Raad van Europa liep en loopt voorop in de bestendiging van Europese waarden. De Europese Unie behoort zich daarvan bewust te zijn.

In 1993 - tijdens de eerste Top van de Raad van Europa - zei Europees Commissaris Hans van den Broek dat de Unie tot het EVRM zou moeten toetreden. De ratificatie van de Europese Grondwet door alle 25 lidstaten maakt de weg daarvoor vrij. Ik hoop dat het snel zover zal zijn.

Als dit is geregeld, zullen de EU en haar lidstaten ook hun dagelijkse praktische relatie tot de Raad van Europa moeten regelen. Alle 25 lidstaten van de Unie hebben een dubbele verantwoordelijkheid; ze zijn evenzeer lidstaten van de Raad van Europa. Met de 21 andere landen vormen wij één Europees huis, zoals Michael Gorbatsjov het in Straatsburg in 1989 zo treffend formuleerde.

Hoe kunnen Unie en Raad elkaar zo goed mogelijk versterken? Overlap van activiteiten leidt niet tot betere resultaten. Vandaar dat we - zoals we vandaag in onze slotverklaring vastleggen - onze instrumenten en werkzaamheden daadwerkelijk op elkaar af moeten stemmen. De Unie zou veel beter gebruik moeten maken van de instrumenten van de Raad van Europa.

Daarom, Meneer de Voorzitter, ondersteun ik het voorstel van vanmorgen om aan de Voorzitter van de Europese Raad te vragen ons verslag te doen van zijn overwegingen ten aanzien de relatie tussen Europese Unie en Raad van Europa.

Geen competitie, maar samenwerking is de weg om de uitdagingen waar we voor staan succesvol aan te gaan.

De kracht van de Raad van Europa zit in de grote juridische ervaring en expertise. Ik denk aan de expertise van het secretariaat en de gespecialiseerde organen als het Congres van Lokale Overheden, het Committee on the Prevention of Torture, the European Commission against Racism and Intolerance, de Venice Commission en de Commissioner for Human Rights.

Ik denk ook aan de Parlementaire Assemblee, die van grote waarde is voor de vorming van gemeenschappelijke visies en een democratische attitude. Nederland is er trots op dat dit orgaan nu door een landgenoot wordt voorgezeten: René van der Linden.

Al deze organen verschaffen de Raad een goede uitgangsbasis voor het debat over de samenwerking tussen organisaties binnen de Europese architectuur.

Investeren in de toekomst van de Raad

We hebben een Raad van Europa nodig die vanuit de kernwaarden van de democratische rechtsstaat bruggen slaat naar acties. Zijn wij bereid te werken aan versterking van onze rechtsstaat, democratie, sociale cohesie en civil societies?

De Raad staat open voor elk Europees land dat bereid is de rechten en plichten te vervullen die aan toetreding zijn verbonden. Na toetreding dienen landen die rechten en plichten te blijven respecteren in hun binnenlandse beleid en in de onderlinge relaties. Dat vereist streng toezicht en een open debat. Zijn we bereid daaraan bij te dragen?

We hebben een Raad van Europa nodig die zich focust op zijn kernactiviteiten - mensenrechten, democratie en rechtsstaat - maar die tegelijkertijd zijn unieke rol als pan-Europese ontmoetingsplek ten volle benut. Zijn wij werkelijk bereid ons te beperken tot de essentialia van de Raad en daar de benodigde middelen voor ter beschikking te stellen? Zijn wij bereid te luisteren naar de essentiële boodschappen binnen de Raad?

We hebben een Raad van Europa nodig met een Hof dat recht en gerechtigheid waarborgt. Het Hof staat op een tweesprong, zoals President Wildhaber ons duidelijk heeft gemaakt. We beseffen dat de absorptiecapaciteit van het Hof limieten kent. Maar we zullen wegen moeten vinden om het Hof in staat te stellen zijn taken uit te voeren. Aan de hand van de recente audit- rapporten zal mijn regering zoeken naar mogelijke antwoorden en oplossingen.

We zijn het eens met President Wildhaber dat de Groep van Wijzen waarvan melding wordt gemaakt in onze slotdocumenten, zo snel mogelijk met haar werk zou moeten beginnen. En we zijn het ook eens met minister-president Karamanlis dat de voormalige President van het Hof in Luxemburg, Iglesias, de aangewezen persoon lijkt om deze Groep voor te zitten.

Het waarborgen van toegang tot het Hof en het waarborgen dat de beslissingen van het Hof worden gerespecteerd, hebben een prijs. Zijn we bereid die prijs te betalen?

Deze vragen mogen we niet ontlopen. Deze Top moet bijdragen aan het vinden van antwoorden.

In onze Verklaring van vandaag staat het heel duidelijk: 'the Council of Europe shall pursue its core objective of preserving and promoting human rights, democracy and the rule of law. All its activities must contribute to this fundamental objective."

Nederland wil samen met andere landen de lijn van vrijheid, vrede en verzoening dóórtrekken naar de toekomst. Daartoe zijn we bereid te investeren in een effectieve Raad van Europa. Een sterke organisatie van waarden, normen en acties.