Het Actieplan Cultuurbereik en
cultuurdeelname, 1999-2003
Een empirische evaluatie op landelijk niveau
Werkdocument 117
Het Actieplan Cultuurbereik en
cultuurdeelname, 1999-2003
Een empirische evaluatie op landelijk niveau
Frank Huysmans
Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP)
Olivier van der Vet
Erasmus Universiteit Rotterdam (EUR)
Koen van Eijck
Universiteit van Tilburg (UvT)
Sociaal en Cultureel Planbureau
Den Haag, juli 2005
Het Sociaal en Cultureel Planbureau is ingesteld bij Koninklijk Besluit van 30 maart 1973.
Het Bureau heeft tot taak:
a wetenschappelijke verkenningen te verrichten met het doel te komen tot een samenhangende
beschrijving van de situatie van het sociaal en cultureel welzijn hier te lande en van de op dit
gebied te verwachten ontwikkelingen;
b bij te dragen tot een verantwoorde keuze van beleidsdoelen, benevens het aangeven van voor- en
nadelen van de verschillende wegen om deze doeleinden te bereiken;
c informatie te verwerven met betrekking tot de uitvoering van interdepartementaal beleid op het
gebied van sociaal en cultureel welzijn, teneinde de evaluatie van deze uitvoering mogelijk te
maken.
Het Bureau verricht zijn taak in het bijzonder waar problemen in het geding zijn die het beleid van
meer dan één departement raken.
De minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport is als coördinerend minister voor het sociaal en
cultureel welzijn verantwoordelijk voor het door het Bureau te voeren beleid. Omtrent de hoofdzaken
van dit beleid treedt de minister in overleg met de minister van Algemene Zaken, van Justitie, van
Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, van Finan ciën,
van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, van Economische Zaken, van Land-
bouw, Natuurbeheer en Visserij, van Sociale Zaken en Werkgelegenheid.
© Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag 2005
Werkdocument 117
Zet- en binnenwerk: Textcetera, Den Haag
Omslagontwerp: Bureau Stijlzorg, Utrecht
Verspreiding in België: Maklu-Distributie
Somersstraat 13-15, B-2018 Antwerpen
isbn 90-377-0236-8
nur 740
Dit rapport is gedrukt op chloorvrij papier
Sociaal en Cultureel Planbureau
Parnassusplein 5
2511 VX Den Haag
Telefoon (070) 340 70 00
Fax (070) 340 70 44
Website: www.scp.nl
E-mail: info@scp.nl
Inhoud
Voorwoord 7
1 Inleiding: evaluatie van het Actieplan Cultuurbereik 2001-2004 9
1.1 Inleiding 9
1.2 Organisatie van stedelijke en provinciale programma's cultuurbereik 11
2 Eerste fase: beschrijvende analyses 14
2.1 Cultuurdeelname 1999-2003 14
2.2 Verschillen tussen regio's 17
2.3 Verschillen tussen Actieplan- en niet-Actieplangemeenten 21
2.4 Verschillen tussen Actieplangemeenten naar vormgeving van de aanpak 24
2.5 Verschillen tussen provincies naar vormgeving van de aanpak 26
2.6 Verjonging en verkleuring van het cultuurpubliek? 28
Noot 34
3 Tweede fase: causaal-verklarende analyses 35
3.1 De analyses toegelicht 35
3.2 Podiumkunsten 38
3.3 Overige vormen van receptieve cultuurdeelname 42
3.4 Amateurkunstbeoefening 42
4 Conclusies en discussie 46
4.1 Conclusies 46
4.2 Discussie 46
Bijlage A 48
Literatuur 49
Publicaties van het Sociaal en Cultureel Planbureau 51
---
Voorwoord
`Het cultuurpubliek vergrijst en het verkleurt nauwelijks', zo luidde de sombere diag-
nose aan het einde van de jaren negentig. De constateringen dat jongeren de weg
naar kunst en cultureel erfgoed moeilijk wisten te vinden én dat de belangstelling
onder de grootste etnische groepen achterbleef en maar niet groter werd, waren aan-
leiding om in de vorige cultuurnotaperiode extra aandacht te gaan besteden aan deze
groepen. Het Actieplan Cultuurbereik 2001-2004 had als doel een groter en anders
(gevarieerder) samengesteld publiek met culturele uitingen te bereiken. Hiertoe
sloten rijk, provincies en dertig grote gemeenten de handen ineen.
Als onderdeel van een breder traject van onderzoeksmatige evaluatie is in de
voor u liggende studie gepoogd na te gaan of het Actieplan dat per deelnemende
gemeente en provincie een andere gedaante kreeg op landelijk niveau aantoonbaar
tot een groter en gevarieerder cultuurpubliek heeft geleid. Gegevens van het Aanvul-
lend Voorzieningengebruik Onderzoek (avo) van het scp boden de mogelijkheid dit
na te gaan, ook al waren ze niet voor dit doel verzameld. De `nameting' in de herfst
van 2003 was niettemin aan de vroege kant om effecten van een Actieplan dat nog
maar net in de steigers stond te kunnen ontwaren. Aangezien zowel het Actieplan
(2005-2008) als het avo-onderzoek (in 2007) worden gecontinueerd, ligt een herha-
ling van deze evaluatie over enkele jaren voor de hand.
De analyses werden opgezet en besproken door een projectgroep, waarin naast de
auteurs van deze publicatie ook dr. Teunis IJdens (iva beleidsonderzoek en advies,
Tilburg) en dr. Andries van den Broek (scp) zitting hadden. Hun inspanningen
mogen op deze plaats niet onvermeld blijven. Ook voor de kritische kanttekeningen
van de referenten en deelnemers aan een studiemiddag op de Universiteit van Tilburg
op 22 april 2005, die voor zover mogelijk zijn verwerkt, is het scp dank verschuldigd.
Prof. dr. Paul Schnabel
Directeur scp
---
1 Inleiding: evaluatie van het Actieplan Cultuurbereik
2001-2004
1.1 Inleiding
Het Actieplan Cultuurbereik 2001-2004 geeft uitvoering aan een samenwerkings-
overeenkomst, gesloten in maart 2000, tussen rijk, provincies en gemeenten (ocw,
ipo en vng). Doel van het Actieplan is een groter en anders samengesteld jonger
en gekleurder publiek voor diverse cultuuruitingen te realiseren. Alle twaalf
rovincies en 30 gemeenten met meer dan 90.000 inwoners stelden ieder een eigen
p
actieprogramma op dat ruimte moest bieden aan een diverser samengesteld cultuur-
aanbod, het leggen van dwarsverbanden tussen cultuursectoren en het actiever aan-
spreken van het (potentiële) publiek.
Het Actieplan 2001-2004 bestond uit drie onderdelen, ieder met een geoormerkt
budget: Cultuurbereik, Cultuur en School en de Geldstroom Beeldende Kunst en
Vormgeving. De laatste twee geldstromen, die al langer bestonden, werden met
ingang van 2001 samen met het nieuwe onderdeel Cultuurbereik in het Actieplan
opgenomen. De rijksbijdrage voor de onderdelen Cultuurbereik en Cultuur en School
moet aangevuld worden met een even groot bedrag door de provincies en gemeen-
ten; de Geldstroom bkv komt helemaal voor rekening van het rijk.
In het Actieplan 2001-2004 werden vijf prioriteiten gesteld:
versterking van de programmering;
ruim baan voor culturele diversiteit;
investeren in jeugd;
beter zichtbaar maken van cultureel vermogen;
culturele planologie op de agenda zetten.
De bestuurlijke partners ocw, ipo en vng besloten in 2001 tevens om gezamen-
lijk onderzoek te laten doen ten behoeve van de landelijke monitoring en evaluatie
van het Actieplan. De eerste drie cycli van dit meerjarige onderzoek zijn uitgevoerd
door de Erasmus Universiteit Rotterdam. Rapportages zijn gepubliceerd op www.
cultuurbereik.nl. De laatste cyclus, die in november 2004 is gestart, levert dit najaar
een integraal eindrapport op over het Actieplan Cultuurbereik 2001-2004. De laat-
ste cyclus van het onderzoek wordt uitgevoerd onder verantwoordelijkheid van iva
Beleidsonderzoek en Advies, een instituut van de Universiteit van Tilburg.
In het kader van het vervaardigen van de eindrapportage is de onderzoeksgroep
Tijd, Media en Cultuur van het Sociaal en Cultureel Planbureau (scp) in Den Haag
---
benaderd door de projectleider van de laatste cyclus van het Actieplanonderzoek,
dr. Teunis IJdens (iva), om mee te werken aan de evaluatie van het landelijke effect
van het Actieplan. Uit monitoring van activiteiten in gemeenten en provincies waren
reeds indicaties verkregen over de invulling en de effectiviteit van het Actieplan op
deze niveaus. Wat nog ontbrak was een toetsing van het effect op landelijk niveau
voor wat betreft de kerndoelstelling van het Actieplan: het trekken van een groter en diver-
ser samengesteld publiek. Met het Aanvullend voorzieningengebruik onderzoek (avo)
beschikt het scp over een gegevensbron waarmee een dergelijke toetsing mogelijk
is. Het avo-onderzoek is sinds 1979 elke vier jaar gehouden onder een steekproef van
rond de 6000 huishoudens (ongeveer een op de duizend). Het onderzoek bevat veel
informatie over de cultuurdeelname van Nederlanders op verschillende terreinen
(podium- en beeldende kunst, cultureel erfgoed, cinema, amateurkunst, gedrukte
media, mediagebruik met betrekking tot kunst en cultuur). Door het verrichten
van analyses op de bestanden van de avo-onderzoeken van 1999 en 2003 wordt het
mogelijk om te bezien of de centrale doelstelling `meer en ander publiek voor cul-
tuur' is bereikt. De meeste aandacht gaat daarbij uit naar het `meer': in hoeverre het
aantal cultuurdeelnemers is gegroeid. Daarnaast krijgt ook het `ander' aandacht.
Nagegaan wordt of men erin is geslaagd de eigenlijke doelgroepen van het Actieplan,
jongere Nederlanders (van 16 tot 30 jaar) en allochtonen, meer dan voorheen voor
cultuur te interesseren (§ 2.6; zie ook Van den Broek et al. 2005).
Op voorhand moet worden opgemerkt dat het eigenlijk nog te vroeg is voor het vaststellen
van de landelijke effectiviteit van het Actieplan Cultuurbereik. Enerzijds omdat de avo-meting
van 2003 betrekking heeft op cultuurdeelname in de periode herfst 2002herfst
2003. Het actieprogramma kwam in 2002 in de meeste gemeenten en provincies pas
net goed op gang (Hitters, Mol en Van der Vet 2003). De avo-meting in 2006/2007
zou eerder uitsluitsel kunnen geven over Actieplaneffecten in de voorgaande
periode.
Daarnaast is een relativering van het effect van het Actieplan Cultuurbereik op
het culturele leven in Nederland op zijn plaats. De stedelijke en provinciale actiepro-
gramma's beslaan in financiële zin maar een klein deel van de cultuurbegrotingen
van de provincies en gemeenten. Voor gemeenten bedraagt het Actieplanbudget in
totaal dat wil zeggen rijksbijdrage plus de eigen bijdrage tussen 2% en 4% van
de totale cultuurbegroting. Voor provincies bedraagt het aandeel ongeveer 8% van
de totale cultuurbegroting (IJdens en Hitters 2003). In financieel opzicht is het dus
een relatief bescheiden beleidsproject. Het Actieplan Cultuurbereik is een impuls
om ontwikkelingen in het culturele leven te stimuleren en geen wondermiddel ter
vergroting en verbreding van het bereik van cultuuruitingen. De lezer wordt verzocht
deze relativerende opmerkingen bij het lezen van het document steeds in het achter-
hoofd te houden.
Ter evaluatie of het Actieplan Cultuurbereik 2001-2004 wellicht toch effect heeft
gesorteerd, in de zin dat meer mensen dan voorheen zowel receptief (bezoek) als
10 Inleiding: evaluatie van het Actieplan Cultuurbereik 2001-2004
actief (beoefening) aan cultuur hebben deelgenomen, en de groep deelnemers naar
leeftijd en etniciteit diverser is geworden, zijn analyses verricht op de databestanden
van de avo-onderzoeken uit 1999 en 2003. Een projectgroep bestaande uit Teunis
IJdens (iva), Olivier van der Vet (eur), Koen van Eijck (UvT), Andries van den Broek
en Frank Huysmans (beiden scp) is enkele keren bij elkaar geweest om het bestek
van de analyses vast te stellen. De analyses zelf zijn vervolgens verricht door Frank
Huysmans. De verslaglegging was in handen van de drie auteurs van dit document.
De analyses zijn in twee fasen opgedeeld: een beschrijvende en een causaal-verkla-
rende fase. De resultaten worden in dit rapport per fase beschreven.
In de beschrijvende fase (hoofdstuk 2) zijn verschillen in cultuurdeelname tussen
1999 en 2003 in het algemeen onderzocht en is getoetst of (aspecten van) de Actie-
planinterventies hiervoor verantwoordelijk zouden kunnen zijn.
Aangezien op basis van een beschrijvende analyse niet kan worden uitgesloten dat
verschillen tussen bijvoorbeeld Actieplangemeenten en niet-Actieplangemeenten
in feite optreden doordat de bevolkingssamenstelling verschilt, is in een causaal-
verklarende analyse (hoofdstuk 3) nagegaan of, gecontroleerd voor verschillen in
bevolkingssamenstelling, (aspecten van) de Actieplaninterventies daadwerkelijk
resultaat hebben gehad.
De analyses in de tweede fase zijn, zo mag duidelijk zijn, `strenger' dan die uit fase
een. Een vergelijking van inwoners van Actieplangemeenten met die uit niet-Actie-
plangemeenten is in feite een vergelijking van de 30 grootste gemeenten met alle
kleinere gemeenten. Uiteraard wijken de grotestadsbewoners op veel sociodemogra-
fische kenmerken af van de bewoners van kleinere steden en dorpen. Wanneer daar-
van, zoals in de beschrijvende analyses uit fase 1, geen rekenschap wordt gegeven,
kan het Actieplan ten onrechte voor een gevonden verschil verantwoordelijk worden
gehouden. Maar omgekeerd kan het ook zo zijn dat een eventueel Actieplaneffect als
het ware wordt `onderdrukt' doordat de bevolkingssamenstelling verschilt tussen de
grootste en de kleinere gemeenten.
1.2 Organisatie van stedelijke en provinciale programma's cultuurbereik
Het Actieplan Cultuurbereik 2001-2004 heeft zoals gezegd tot doel meer en vooral
ander publiek bij kunst en cultuur te betrekken. Deelnemende gemeenten en pro-
vincies hebben hiertoe een actieprogramma opgesteld waarin staat aangegeven op
welke wijze zij de landelijke doelstellingen gaan invullen en daarnaast op welke
wijze zij het actieprogramma gaan uitvoeren. Gemeenten en provincies volgen de
landelijke doelstellingen, maar kiezen op basis van de bestaande mogelijkheden,
behoeften en wensen voor een eigen invulling en voor een uitvoeringsorganisatie
waarvan men verwacht dat deze tot de beste resultaten zal leiden. Omdat gemeen-
ten en provincies op bovengenoemde punten van elkaar verschillen, kan verwacht
worden dat er diverse varianten ontstaan in de uitvoering van het actieprogramma.
De systematiek van het actieprogramma, een landelijke uitvoering door gemeen-
Inleiding: evaluatie van het Actieplan Cultuurbereik 2001-2004 11
ten en provincies met een eigen invulling, maakt het mogelijk om enerzijds het
overall- ffect van het Actieplan op macro- of landelijk niveau te onderzoeken (o.a.
e
aan de hand van de beschikbare avo-onderzoeken van het scp) en anderzijds te
toetsen of bepaalde varianten in de lokale vormgeving en uitvoering (mesoniveau)
wellicht effectiever en efficiënter zijn dan andere; immers `wat er uiteindelijk van
beleid terechtkomt, hangt in sterke mate af van het verloop van de beleidsuitvoering'
(Maarse 1989).
Uitvoeringsvarianten
In de eerste monitor (IJdens en Hitters 2003) is aandacht besteed aan de vormgeving
van stedelijke en provinciale programma's cultuurbereik. De keuze voor een orga-
nisatorische opzet voor de uitvoering van het actieprogramma bepaalt met name de
mate waarin verantwoordelijkheden gedelegeerd worden. Vanzelfsprekend is een
provinciale dan wel gemeentelijke afdeling of functionaris eindverantwoordelijk
voor het actieprogramma, maar de daadwerkelijke leiding of coördinatie van de
uitvoering hoeft niet in handen van die persoon of afdeling te liggen. Uit de beschrij-
ving van de verschillende uitvoeringsorganisaties kan een drietal varianten onder-
scheiden worden:
1 De eerste variant is het ambtelijk model. In het ambtelijk model ligt de leiding
of coördinatie bij de ambtenaar van gemeente of provincie. Er is sprake van een
`interne' uitvoering. De gemeenten Nijmegen en Emmen en de provincie Zeeland
hanteren een dergelijk uitvoeringsmodel.
2 De tweede variant is het werkgroepmodel waarin naast ambtenaren ook vertegen-
woordigers uit het veld betrokken zijn. Dit model wordt in het onderzoeksbestand
`semi' genoemd. De provincie Fryslân hanteert een dergelijk model.
3 Het laatste model is het intermediaire model of commissiemodel, waarin de uit-
voering is uitbesteed aan een projectbureau of intendant (scout, verkenner, make-
laar etc.). Deze variant wordt in het onderzoeksbestand als `extern' aangeduid.
In 's-Hertogenbosch en in de provincie Limburg wordt gebruik gemaakt van een
dergelijk model.
Actief of passief
Naast deze varianten kan de gemeente of provincie ervoor kiezen het veld actief of
passief te benaderen. Bij een actieve benadering nodigt een gemeente bijvoorbeeld op
voorhand enkele instellingen uit om voorstellen in te dienen, zoals in de gemeente
Rotterdam. Een andere mogelijkheid is dat de gemeente of provincie actief in het
veld op zoek gaat naar instellingen en initiatieven om die te bewegen aan het actie-
programma deel te nemen. Er wordt dan veel energie gestoken in de communicatie
met het culturele veld. De provincie Overijssel heeft door middel van het uitgeven
van nieuwsbrieven en het organiseren van laagdrempelige bijeenkomsten voor deze
actieve benadering gekozen.
12 Inleiding: evaluatie van het Actieplan Cultuurbereik 2001-2004
Bij de passieve benadering neemt men een afwachtende houding aan. Er wordt dan
bijvoorbeeld een thema of doelstelling geformuleerd waarop alle (kleine) gemeen-
ten en instellingen kunnen reageren. Voor een passieve benadering wordt enerzijds
gekozen vanwege de geringe capaciteit en financiële middelen van een gemeente of
provincie. Anderzijds kan het ook als experiment worden opgevat. De gemeente Den
Haag heeft bijvoorbeeld op het gebied van culturele diversiteit een dergelijke opzet
gekozen om zoveel mogelijk partijen de gelegenheid te geven te reageren. Com-
binaties van een passieve en actieve benadering komen eveneens voor. Zo kan een
gemeente of provincie op bepaalde onderdelen een actieve houding aannemen, ter-
wijl op andere terreinen juist een passieve benadering wordt gevolgd. In de beschrij-
ving van de gekozen variant is daarmee zoveel mogelijk rekening gehouden.
Indien we de passieve en actieve benadering koppelen aan de drie uitvoeringsor-
ganisaties, kunnen we vaststellen dat het intermediaire model per definitie actief is:
er wordt immers actief naar nieuwe voorstellen en initiatieven gezocht. Het amb-
telijk model en het werkgroepmodel kunnen echter zowel passief als actief zijn. De
effectiviteitsvraag in dit kader is of de interne, semi- of externe uitvoeringsvariant en
de passieve of actieve benadering van het culturele veld, tot andere resultaten leiden
wat betreft de deelname aan kunst en cultuur.
Uitvoering via gemeenten
Een laatste onderscheid in de uitvoeringsvarianten is alleen voor provincies relevant
en heeft betrekking op het al dan niet direct inschakelen van kleine gemeenten bij de
uitvoering van het provinciaal actieprogramma. Sommige provincies kiezen expli-
ciet voor een uitvoering via gemeenten, zoals Noord-Holland of Limburg. Andere
provincies doen minder moeite kleine gemeenten direct bij de uitvoering van het
actieprogramma te betrekken. De vraag is dan of deelname aan kunst en cultuur in
kleine gemeenten die niet direct bij het actieprogramma betrokken zijn, afwijkt van
cultuurdeelname van kleine gemeenten die wél via het provinciaal actieprogramma
hebben deelgenomen.
Inleiding: evaluatie van het Actieplan Cultuurbereik 2001-2004 13
2 Eerste fase: beschrijvende analyses
2.1 Cultuurdeelname 1999-2003
Voordat wordt getoetst of het Actieplan effectief is geweest in het trekken van een
groter publiek, wordt eerst bekeken of het bereik van de afzonderlijke cultuurvor-
men, voorzover aanwezig in de avo-bestanden, in de periode 1999-2003 is toegeno-
men. Er blijkt sprake te zijn van een statistisch significante toename in ongeveer de
helft van de vormen van het bijwonen van voorstellingen/evenementen, in de meeste
gevallen van de receptieve deelname via de media, in iets minder dan de helft van de
vormen van bezoek aan cultureel erfgoed, en in slechts een enkel geval bij de actieve
deelname (tabel 2.1; zie ook Van den Broek et al. 2005).
Tabel 2.1
Deelname aan vormen van cultuur, Nederlandse bevolking van 6 jaar en ouder, 1999-2003 (in procenten)
1999 2003 verschil significantiea
bijwonen van voorstellingen/evenementen
toneel 27,6 25,8 6% n.s.
beroepsgezelschappen 14,6 14,4 1% n.s.
cabaret 13,8 13,9 +1% n.s.
klassieke muziek 12,9 11,7 9% n.s.
opera/operette 5,5 4,7 15% n.s.
ballet 4,0 4,6 +15% p
klassieke muziek op geluiddragers 44,5 45,4 +2% n.s.
klassieke muziek op radio/tv 26,6 27,2 +2% n.s.
programma's over beeldende kunst op radio/tv 21,4 23,4 +10% p
Tabel 2.1 (vervolg)
1999 2003 verschil significantiea
cultureel erfgoed
museum 37,1 38,0 +2% n.s.
kunstgalerie 17,8 19,1 +7% p
tekenen, schilderen, grafisch werk 21,1 14,7 30% n.s.
beeldhouwen, boetseren, pottenbakken,
sieraden maken 7,0 5,0 28% n.s.
werken met textiel, weven, wandkleden maken 9,7 11,5 +19% p
foto's/-films) 10,1 10,3 +2% n.s.
zingen 18,3 11,9 35% n.s.
bespelen muziekinstrument 16,2 13,0 20% n.s.
toneelspelen, mime, volksdans, ballet 7,9 4,5 43% n.s.
a T-toets voor verschil in gemiddelden, eenzijdig; `n.s': niet significant.
b Bevolking van 16 jaar en ouder.
Bron: SCP (AVO)
De groei in het bereik heeft vooral plaatsgevonden in het populaire segment: pop-
concerten, musicals, dance en film, alsmede programma's over kunst op radio en
televisie. Ballet is de enige `traditionele' kunstvorm die groei heeft kunnen boeken.
(Beroeps)toneel, klassieke muziek en opera/operette, en ook cabaret en jazzconcer-
ten konden geen groei boeken of verloren publiek. Ook het beluisteren van klassieke
muziek via radio en televisie of geluiddragers groeide niet signifi cant.
Het culturele erfgoed mag zich in een wat gestegen populariteit verheugen, al zijn
niet alle stijgingen significant. Monumenten en (vooral) archieven trekken duidelijk
meer bezoekers. Ook moderne kunst zit in de lift, getuige de toegenomen belangstel-
ling voor galeries (de procentueel grote stijging bij artotheeklidmaatschap is niet sig-
nificant). Het gebruik van de bibliotheek en het zelf creatief bezig zijn, zijn sinds 1999
echter duidelijk afgenomen. Met twee uitzonderingen op de regel (textiele werkvor-
men en fi lm/fotografie) is de belangstelling voor het zelf creatief bezig zijn gedaald.
Om de analyses tot een werkbare hoeveelheid culturele items te beperken, zijn de
activiteiten uit tabel 2.1 ingeperkt tot een tiental categorieën die in de rest van dit
rapport centraal zullen staan. Ook voor deze categorieën is getoetst of er zich tussen
1999 en 2003 stijgingen hebben voorgedaan (tabel 2.2).
Eerste fase: beschrijvende analyses 15
Tabel 2.2
Deelname aan vormen van cultuur (gegroepeerd), Nederlandse bevolking van 6 jaar en ouder, 1999-2003
(in procenten)
1999 2003 verschil significantiea
traditionele podiumkunsten 24,8 24,4 1% n.s.
populaire podiumkunsten 25,7 29,9 +16% p
In grote lijnen rijst vanzelfsprekend hetzelfde beeld op als in de eerdere tabel. Popu-
laire podiumkunsten, beeldende kunst (het bezoeken van galeries en het kijken van
programma's over beeldende kunst op radio en televisie), cinema, erfgoed en kunst-
programma's op radio en televisie zijn populairder geworden sinds 1999. Traditio-
nele podiumvormen zijn op hetzelfde niveau gebleven. Opvallend is dat er uit tabel
2.2 wel een stijging bij amateurkunstparticipatie wordt geboekt, terwijl bij de afzon-
derlijke disciplines vooral dalingen te zien waren (vgl. tabel 2.1). De tegengestelde
bewegingen kunnen worden verklaard doordat mensen kennelijk niet hebben `bezui-
nigd' op hun actieve cultuurdeelname als zodanig, maar wel op het aantal verschil-
lende disciplines dat men uitoefent. Dit speelt met name bij de beeldende kunsten,
die als categorie wel in de lift zitten maar waar de afzonderlijke disciplines (tekenen,
schilderen, grafisch werk; beeldhouwen, boetseren, pottenbakken, sieraden maken;
werken met textiel, weven, wandkleden maken; en het `serieuzere' fotograferen en
filmen) een diffuus beeld laten zien.
Over de gehele linie kan er dus van een stijging in de cultuurdeelname worden
gesproken. De kernvraag is nu in hoeverre het Actieplan hiervoor verantwoordelijk is
geweest dan wel aan de stijging heeft bijgedragen. In de volgende paragrafen wordt
de cultuurdeelname (in de categorieën van tabel 2.2) steeds uitgesplitst naar ken-
merken die daarover informatie kunnen verschaffen, om te beginnen de spreiding
over het land.
16 Eerste fase: beschrijvende analyses
2.2 Verschillen tussen regio's
Bij de vergelijking van cultuurdeelname tussen regio's is Nederland allereerst
ngedeeld in vier groepen. Het `westen' (de provincies Flevoland, Utrecht, Noord-
i
en Zuid-Holland) is onderscheiden van de overige gebieden, en binnen deze twee
roepen is een nadere onderverdeling gemaakt in grote (50.000 inwoners en meer)
g
en kleine gemeenten (beneden de 50.000 inwoners). Voor elk van de vier onderschei-
den gebieden is nagegaan in hoeverre de cultuurdeelname er tussen 1999 en 2003 is
eranderd. Getoetst is steeds of een eventuele stijging in grootte verschilt tussen de
v
vier gebieden (tabel 2.3).
Tabel 2.3
Deelname aan vormen van cultuur (gegroepeerd) naar combinaties van regio en gemeentegrootte, Nederlandse
bevolking van 6 jaar en ouder, 1999-2003 (in procenten)
signi-
groot west klein west groot elders klein elders ficantiea
1999 2003 verschil 1999 2003 verschil 1999 2003 verschil 1999 2003 verschil
traditionele
podium-
kunsten 29,6 30,4 +3% 26,5 24,8 6% 23,9 22,4 6% 20,4 20,6 +1% n.s.
populaire
podium-
kunsten 28,6 32,9 +15% 24,1 32,0 +33% 26,6 30,1 +13% 23,7 26,3 +11% p
kunst 34,4 38,7 +12% 27,8 32,6 +17% 32,2 31,5 2% 27,0 26,1 3% p
(musea,
monumenten) 56,2 57,9 +3% 54,4 61,0 +12% 51,5 51,3 0% 47,4 52,8 +11% p
programma's
op radio/tv 42,0 47,2 +12% 35,9 40,6 +13% 38,4 40,0 +4% 33,5 33,7 +1% p
totaal 42,7 43,4 +2% 40,7 44,7 +10% 42,2 43,1 +2% 42,4 42,7 +1% n.s.
beeldende
kunst 33,1 32,8 1% 29,2 33,9 +16% 28,5 31,4 +10% 29,8 30,1 +1% p
In zes van de tien gevallen blijken er inderdaad verschillen te zijn tussen de regio's.
In al die zes gevallen zijn de kleinere gemeenten in de westelijke provincies bij de
koplopers. Was `groot west' in 1999 nog koploper in negen van de tien categorieën,
Eerste fase: beschrijvende analyses 17
in 2003 heeft het de eerste plaats in meerdere cultuurdisciplines moeten afstaan aan
`klein west'. Deze bevinding is opmerkelijk, omdat geen van deze gemeenten behoort
tot de Actieplangemeenten (dat zijn 30 grotere gemeenten van Nederland, die alle-
maal ruim meer dan 50.000 inwoners hebben). Als het Actieplan voor deze stijging
verantwoordelijk zou zijn geweest, dan dus niet langs de gemeentelijke maar langs
de provinciale lijn.
Een nadere analyse van het demografi sch profiel van de inwoners van `klein west'
brengt aan het licht dat er geen duidelijke verschillen zijn naar opleidingsniveau en
leeftijd, kenmerken die voor veel verschillen in cultuurdeelname verantwoordelijk
zijn (zie Van den Broek et al. 2005).
Tabel 2.4
Deelname aan vormen van cultuur (gegroepeerd) naar provincies, Nederlandse bevolking van 6 jaar en ouder,
1999-2003 (in procenten)
Groningen Fryslân
1999 2003 verschil 1999 2003 verschil
traditionele podiumkunsten 24,8 22,7 9% 22,0 21,5 2%
populaire podiumkunsten 25,7 27,7 +8% 26,2 21,9 16%
beeldende kunst 30,0 28,1 6% 29,4 25,6 13%
cinema 51,4 52,0 +1% 42,2 51,4 +22%
erfgoed (musea, monumenten) 51,3 47,7 7% 45,4 53,5 +18%
kunstprogramma's op radio/tv 39,6 38,8 2% 34,0 35,3 +4%
amateurkunst totaal 45,7 46,3 +1% 48,1 43,0 11%
beeldende kunst 30,4 34,2 +13% 33,6 32,1 5%
muziek 33,2 23,9 28% 30,2 20,7 31%
theater 7,8 4,5 42% 10,3 5,0 51%
Utrecht Noord-Holland
1999 2003 verschil 1999 2003 verschil
traditionele podiumkunsten 27,8 29,4 +6% 33,1 33,3 +1%
populaire podiumkunsten 27,4 34,2 +25% 28,0 34,0 +21%
beeldende kunst 35,0 35,4 +1% 33,5 40,6 +21%
cinema 56,8 61,1 +8% 60,3 61,2 +2%
erfgoed (musea, monumenten) 56,6 59,0 +4% 57,7 63,1 +9%
kunstprogramma's op radio/tv 39,8 43,7 +10% 42,6 48,8 +15%
amateurkunst totaal 41,4 48,4 +17% 43,1 45,1 +5%
beeldende kunst 29,8 36,4 +22% 33,3 34,5 +4%
muziek 26,1 25,4 3% 23,8 21,3 11%
theater 8,0 5,8 27% 8,6 4,7 46%
a Toets of de grootte van het verschil in deelname tussen 1999 en 2003 varieert naar provincie; `n.s': niet significant.
Bron: SCP (AVO)
18 Eerste fase: beschrijvende analyses
Wel beschikken de inwoners van klein west gemiddeld over een groter huishoud-
inkomen en zijn ze minder vaak van allochtone afkomst. In vergelijking met kleinere
gemeenten elders in Nederland is de culturele infrastructuur in het verstedelijkte
westen over het algemeen uitgebreider en dichterbij, en is de mentale oriëntatie op de
`grote stad' waarschijnlijk ook sterker.
Een vergelijking van (stijgingen in) deelnamecijfers naar provinciaal niveau kan
meer duidelijkheid verschaffen over de vraag of mogelijke verschillen in aanpak van
actieprogramma's tussen provincies hiervoor verantwoordelijk zouden kunnen zijn
(tabel 2.4).
Drenthe Overijssel Flevoland Gelderland
1999 2003 verschil 1999 2003 verschil 1999 2003 verschil 1999 2003 verschil
18,0 18,6 +3% 20,9 18,2 13% 28,4 20,7 27% 20,5 21,1 +3%
22,8 22,7 0% 24,7 25,3 +2% 24,9 25,8 +4% 24,3 28,9 +19%
35,3 29,6 16% 32,1 24,6 23% 26,9 29,0 +8% 29,3 28,8 2%
49,1 49,1 +0% 45,2 49,7 +10% 59,2 60,2 +2% 48,7 55,6 +14%
50,4 52,6 +4% 48,8 51,9 +6% 52,3 54,3 +4% 51,0 54,3 +7%
37,8 35,5 6% 37,0 32,3 13% 37,9 34,5 9% 34,5 37,5 +9%
38,2 41,1 +8% 44,3 41,1 7% 43,2 43,0 1% 43,5 44,8 +3%
28,9 28,2 2% 31,3 30,3 3% 30,1 32,5 +8% 31,1 30,7 1%
23,6 21,7 8% 29,3 20,2 31% 29,6 20,3 31% 26,9 23,5 13%
7,6 4,2 45% 7,2 3,7 49% 10,1 3,4 66% 8,1 5,0 39%
signifi-
Zuid-Holland Zeeland Noord-Brabant Limburg cantiea
1999 2003 verschil 1999 2003 verschil 1999 2003 verschil 1999 2003 verschil
25,1 24,6 2% 23,5 20,8 11% 23,1 22,5 2% 20,3 21,8 +8% n.s.
26,1 31,6 +21% 20,6 28,2 +37% 26,1 32,4 +24% 23,1 22,8 1% p
Onder de provincies springen Utrecht en Limburg eruit als gebieden waar de stijging
in cultuurdeelname bovengemiddeld was c.q. (bij actieve muziek- en podiumkunst-
beoefening) de daling minder dan gemiddeld. Ook Noord- en Zuid-Holland en
Noord-Brabant deden het op meerdere vlakken relatief goed. Even afgezien van de
stijgingen tussen 1999 en 2003 kennen de westelijke provincies Utrecht en Noord-
Holland een bovengemiddeld niveau van cultuurdeelname. Dan volgt Zuid-Holland,
terwijl Flevoland zich nauwelijks onderscheidt van het gemiddelde Nederlandse
niveau. Dat het niet alleen de aanwezigheid van een ruimere culturele infrastructuur
is die de deelname in het westen doet uitstijgen boven de rest van Nederland, blijkt
uit de cijfers voor het in aanraking komen met kunst via radio en televisie. Aangeno-
men dat regionale en lokale omroepen in hun programmering op dit punt niet veel
van elkaar zullen verschillen, zouden de inwoners van de andere provincies evenzeer
aan hun trekken moeten kunnen komen. Toch blijken de inwoners van Utrecht,
Noord- en Zuid-Holland ook op dit punt voorlopers. Kennelijk hebben de inwoners
van het verstedelijkte westen een grotere culturele interesse. Wellicht zijn zij er ook
gaan wonen vanwege de culturele voorzieningen (vgl. Florida 2002).
Worden de provincies per cultuurveld vergeleken, dan vallen de volgende zaken op:
Ondanks het vrijwel onveranderde bereik op landelijk niveau, hebben zich bij de
traditionele podiumkunsten stijgingen voorgedaan in de provincies Limburg,
Utrecht, Drenthe en Gelderland, al zijn de verschillen tussen provincies statistisch
niet signifi cant.1
De reeds aanzienlijke landelijke stijging bij populaire podiumkunsten (16%)
wordt duidelijk nog overtroffen in Zeeland, Utrecht, Noord- en Zuid-Holland en
Noord-Brabant.
De belangstelling voor beeldende kunst is het sterkst gestegen in Limburg en in
Noord- en Zuid-Holland.
Het bioscoop- en filmhuisbezoek kon in de regio de grootste winst boeken: de
provincies Fryslân, Zeeland, Gelderland en Overijssel. Over het geheel genomen
waren de verschillen tussen de provincies evenwel niet statistisch signifi cant.
In (opnieuw) Fryslân en Limburg zat het cultureel erfgoed bovengemiddeld sterk
in de lift, maar ook hier zijn de verschillen niet signifi cant.
Kunst op radio en televisie kon zich in een sterk gestegen belangstelling verheu-
gen onder inwoners van de provincies Limburg, Utrecht, Noord- en Zuid-Holland.
De deelname aan amateurkunst steeg bovengemiddeld sterk in Utrecht, Limburg,
Drenthe en Noord-Brabant. Van de amateurkunstdisciplines waren alleen de ver-
schillen in muziekdeelname statistisch significant. De daling (landelijk 21%)
bleef beperkt in Utrecht, Drenthe, Noord-Holland en Limburg. Bij beeldende
kunst springen, ondanks het niet significant zijn van de verschillen tussen de
twaalf provincies bij elkaar, Utrecht, Noord-Brabant, Groningen en Flevoland
eruit met een bovengemiddelde stijging.
20 Eerste fase: beschrijvende analyses
2.3 Verschillen tussen Actieplan- en niet-Actieplangemeenten
Een effect van het Actieplan Cultuurbereik zou zichtbaar kunnen worden bij een
directe vergelijking van de 30 Actieplangemeenten met de overige gemeenten. Niet
zozeer doordat in Actieplangemeenten de deelname hoger ligt aangezien het om
stedelijke gemeenten gaat ligt het voor de hand dat de culturele voorzieningen en
de cultuurdeelname er op een hoger plan liggen dan in de rest van Nederland. Wel is
de verwachting dat het cultuurbereik er als gevolg van Actieplaninspanningen ster-
ker gestegen zou moeten zijn, of minder sterk teruggelopen (tabel 2.5).
Tabel 2.5
Deelname aan vormen van cultuur (gegroepeerd) naar aan het Actieplan deelnemende vs. niet-deelnemende
gemeenten, Nederlandse bevolking van 6 jaar en ouder, 1999-2003 (in procenten)
Actieplangemeenten niet-Actieplangemeenten significantiea
1999 2003 verschil 1999 2003 verschil
traditionele podiumkunsten 28,1 28,4 +1% 23,1 22,4 3% n.s.
populaire podiumkunsten 28,6 32,4 +13% 24,2 28,7 +19% n.s.
beeldende kunst 35,0 37,4 +7% 27,8 29,0 +4% n.s.
cinema 59,9 61,6 +3% 49,7 53,5 +8% n.s.
erfgoed (musea, monumenten) 55,6 56,5 +2% 50,0 54,9 +10% p
Bron: SCP (AVO)
Zoals verwacht is in de Actieplangemeenten de deelname aan de diverse vormen van
cultuur groter dan in de overige gemeenten. Tegengesteld aan de verwachting en
veel belangrijker is evenwel dat in geen van de tien gevallen de stijging in deelname
in Actieplangemeenten die in de overige gemeenten overtreft, of de daling minder
sterk is. In het geval van cultureel erfgoed is de stijging zelfs signifi cant minder
groot. Dit doet gerede twijfel rijzen over de effectiviteit van de Actieplaninspannin-
gen, voorzover het gaat om de doelstelling van het vergroten van het publieksbereik
(de meer diverse samenstelling wordt in § 2.6 bekeken). Het is desalniettemin moge-
lijk dat een eventueel effect verscholen ligt achter een aantal doorkruisende effecten,
verband houdend met verschillen in bevolkingssamenstelling. Die mogelijkheid, die
overigens niet zeer waarschijnlijk is, wordt in hoofdstuk 3 nagegaan.
Eerste fase: beschrijvende analyses 21
Op dit punt in de analyses aangekomen, is het zinvol om alvast de vraag op te
werpen of het wel realistisch is een landelijk, de niveaus van gemeenten en provin-
cies overstijgend, effect van het Actieplan te verwachten. Zoals in het eerste hoofd-
stuk werd toegelicht, verschillen gemeenten en provincies ten eerste danig in de
wijze waarop zij het Actieplan in de praktijk hebben gebracht. Het is zeer wel denk-
baar dat sommige wijzen van aanpak wel effectief zijn en andere minder of helemaal
niet. Dit wordt in de volgende paragrafen nog eens nagegaan.
Ten tweede is de effectiviteit betwijfelbaar vanwege de korte tijd dat het Actieplan
in werking was op het moment dat de avo-meting van 2003 plaatsvond. Dit was in
het najaar van dat jaar. De meeste cultuurvragen hadden betrekking op de cultuur-
deelname in de twaalf maanden voorafgaand aan het moment van ondervraging.
Dat betekent dus dat respondenten gevraagd is hun cultuurparticipatie in de periode
herfst 2002-herfst 2003 te rapporteren. In veel gemeenten en provincies stonden
vanuit het Actieplan 2001-2004 opgezette cultuurprojecten toen pas in de steigers.
Om de toets op dit punt wat zuiverder te maken, zijn de analyses van tabel 2.5 nog
eens herhaald, waarbij de zeven gemeenten die er vroeg, eigenlijk avant la lettre mee
zijn begonnen (Groningen, Almere, Utrecht, Den Haag, Rotterdam, Eindhoven en
Maastricht) tegen de overige Actieplan- en niet-Actieplangemeenten zijn afgezet. Uit
deze analyse (hier niet in tabelvorm gerapporteerd) kwamen echter evenmin indica-
ties naar voren voor een regio-overstijgend Actieplaneffect.
Tabel 2.6
Deelname aan vormen van cultuur (gegroepeerd) naar grotere vs. kleinere aan het Actieplan deelnemende vs.
niet-deelnemende gemeenten, Nederlandse bevolking van 6 jaar en ouder, 1999-2003 (in procenten)
(1) kleine Actieplan- (2) grote niet-
gemeenten Actieplangemeenten
1999 2003 verschil 1999 2003 verschil
traditionele podiumkunsten 24,2 25,1 +4% 26,4 24,1 9%
populaire podiumkunsten 28,4 33,1 +17% 25,2 31,2 +24%
beeldende kunst 31,5 33,9 +7% 30,1 34,1 +13%
cinema 57,9 63,9 +10% 57,0 58,8 +3%
erfgoed (musea, monumenten) 51,8 57,0 +10% 53,6 51,6 4%
kunstprogramma's op radio/tv 37,6 41,8 +11% 39,0 40,9 +5%
amateurkunst totaal 42,3 44,7 +6% 42,2 40,7 4%
beeldende kunst 30,9 33,0 +7% 31,2 30,2 3%
muziek 25,7 22,1 14% 26,6 18,2 32%
theater 7,2 5,0 31% 7,8 4,0 49%
a Toets of de grootte van het verschil in deelname tussen 1999 en 2003 varieert naar grootte van Actieplan- en niet-Actieplan-
gemeente; `n.s': niet significant.
Bron: SCP (AVO)
22 Eerste fase: beschrijvende analyses
Ten derde kan een landelijk effect onzichtbaar blijven omdat niet in alle Actieplan-
gemeenten op alle culturele terreinen even sterk is ingezet. In sommige gemeenten
zal het accent op actieve deelname hebben gelegen, in andere op de traditionele
podiumkunsten, en in weer andere op cultureel erfgoed. Dat zou betekenen dat in de
vergelijking voor de afzonderlijke cultuurvormen aan de zijde van de deelnemende
gemeenten ook gemeenten worden opgenomen waar geen extra inspanning op het
betreffende culturele vlak is gepleegd. De vergelijking wordt daarmee `oneerlijk'. Het
was binnen het bestek van deze evaluatie evenwel niet mogelijk om hier gedetailleer-
der op in te gaan.
Een iets zuiverder vergelijking dan in tabel 2.5 kan worden gemaakt door de kleinere
Actieplangemeenten (met tussen de 75.000 en 120.000 inwoners) te vergelijken met
de grotere niet-Actieplangemeenten met een vergelijkbaar inwonertal. Zodoende
wordt gecorrigeerd voor het gegeven dat alle Actieplangemeenten tot de grotere in
Nederland behoren met een navenant ruimere culturele infrastructuur en een meer
`stadse' bevolkingsopbouw. Bezien wordt of de kleinere Actieplangemeenten er qua
cultuurbereik tussen 1999 en 2003 meer op vooruit zijn gegaan dan de grotere niet-
Actieplangemeenten (tabel 2.6).
Uit de vergelijking blijkt dat in acht van de tien gevallen de kleinere Actieplan-
gemeenten het inderdaad beter doen dan de grotere niet-Actieplangemeenten, en
in zeven van de tien ook beter dan de andere twee categorieën. Daar moet meteen
bij worden aangetekend dat maar in één geval cultureel erfgoed het verschil ook
(3) grote Actieplan- (4) kleine niet-Actie-
gemeenten plangemeenten significantiea
1999 2003 verschil 1999 2003 verschil (1) t/m (4) (1) vs. (2)
29,0 29,2 +1% 22,8 22,3 2% n.s. n.s.
28,7 32,2 +12% 24,1 28,5 +18% n.s. n.s.
35,8 38,3 +7% 27,6 28,6 +3% n.s. n.s.
60,4 61,0 +1% 49,1 53,0 +8% n.s. n.s.
56,5 56,3 0% 49,8 55,2 +11% p
statistisch significant is (ook lijken de kleine niet-Actieplangemeenten het nog een
fractie beter te doen). In de andere gevallen kan dus niet worden uitgesloten dat de
culturele voorsprong op toeval berust. Daarbij komt nog dat niet zonder meer duide-
lijk is waarom de kleinere Actieplangemeenten beter zouden moeten `scoren' dan de
grotere Actieplangemeenten. Ook hier moet de voorlopige conclusie dus luiden dat
een effect van de Actieplaninspanningen niet zichtbaar kan worden gemaakt.
In de volgende paragrafen wordt bezien of een bepaalde vormgeving van de
aanpak (zie § 1.2) mogelijk wel effecten heeft gesorteerd. Allereerst gebeurt dat voor
gemeenten (§ 2.4) en daarna voor de provincies (§ 2.5).
2.4 Verschillen tussen Actieplangemeenten naar vormgeving van de aanpak
Zoals in paragraaf 1.2 is uiteengezet, is binnen de 30 deelnemende gemeenten en
provincies gekozen voor verschillende manieren om de beleidsinspanningen in de
praktijk te brengen. Sommige overheden kozen ervoor de eigen ambtenaren als pro-
jectleider te laten optreden (de interne aanpak). Anderen werkten samen met externe
partijen in werkgroepverband (semi) en weer anderen besteedden de werkzaam-
heden uit (extern). Zonder op voorhand te kunnen beoordelen welke van deze drie
manieren het beste uitpakt voor het cultuurbereik, kan worden bezien in hoeverre ze
tot systematische verschillen in effectiviteit hebben geleid (tabel 2.7).
Tabel 2.7
Deelname aan vormen van cultuur (gegroepeerd) binnen Actieplangemeenten naar interne, semi vs. externe
aanpak, Nederlandse bevolking van 6 jaar en ouder, 1999-2003 (in procenten)
signifi-
intern semi extern cantiea
1999 2003 verschil 1999 2003 verschil 1999 2003 verschil
traditionele podium-
kunsten 27,1 27,0 0% 28,6 28,8 +1% 27,8 28,8 +4% n.s.
populaire podiumkunsten 27,6 30,0 +9% 30,0 33,2 +10% 26,6 32,9 +24% n.s.
beeldende kunst 38,5 35,1 9% 34,6 39,0 +13% 32,7 36,3 +11% p
monumenten) 54,1 54,6 +1% 55,7 58,2 +4% 57,0 54,8 4% n.s.
kunstprogramma's op
radio/tv 43,8 44,0 +0% 41,1 46,5 +13% 41,0 45,8 +12% n.s.
amateurkunst totaal 44,9 44,1 2% 42,7 43,7 +2% 42,4 43,3 +2% n.s.
beeldende kunst 30,3 31,9 +5% 31,6 32,7 +4% 30,6 32,3 +6% n.s.
muziek 28,7 22,4 22% 25,3 21,0 17% 25,7 22,2 14% n.s.
theater 8,7 5,0 43% 7,9 4,4 45% 10,0 4,1 60% n.s.
a Toets of de grootte van het verschil in deelname tussen 1999 en 2003 varieert naar methode van aanpak van de gemeente; `n.s':
niet significant.
Bron: SCP (AVO)
24 Eerste fase: beschrijvende analyses
Opnieuw komt de bevinding naar voren dat de verschillen, op twee gevallen na
(belangstelling voor beeldende kunst en cinema), niet boven statistische twijfel zijn
verheven. Kijkend naar de stijgings- en dalingspercentages zou men de voorzichtige
conclusie kunnen trekken dat de interne aanpak het minste effect op de cultuurdeel-
name heeft gehad. In zeven van de tien gevallen laat die aanpak de slechtste score
zien. De semi- en externe aanpak wisselen stuivertje als het erom gaat te beoordelen
wat het beste werkt. In de twee gevallen waarin significante verschillen worden
gevonden, is het de semi-aanpak die qua stijgingspercentage het beste scoort. Dit
lijkt een te karige basis om de conclusie op te baseren dat die aanpak het beste is.
Verder kan worden gekeken naar de effectiviteit van de afwachtende (passieve) versus
de initiatiefrijke (actieve) gemeentelijke aanpak (zie opnieuw § 1.2). Hoewel de aan-
duidingen lijken te suggereren dat van de tweede aanpak meer succes mag worden
verwacht, is niet op voorhand uit te sluiten dat juist een passieve houding van de
gemeenten, waarbij het initiatief dus aan de kant van de culturele instellingen en
projecten ligt, tot betere resultaten leidt. Een duidelijke verwachting ten gunste van
een van beide is dus niet uit te spreken (tabel 2.8).
Tabel 2.8
Deelname aan vormen van cultuur (gegroepeerd) binnen Actieplangemeenten naar actieve vs. passieve aanpak,
Nederlandse bevolking van 6 jaar en ouder, 1999-2003 (in procenten)
actief passief significantiea
1999 2003 verschil 1999 2003 verschil
traditionele podiumkunsten 25,4 28,9 +14% 29,0 28,2 3% n.s.
populaire podiumkunsten 28,7 30,6 +7% 28,6 32,9 +15% n.s.
beeldende kunst 33,7 37,0 +10% 35,4 37,5 +6% n.s.
cinema 58,8 62,3 +6% 60,3 61,4 +2% n.s.
erfgoed (musea, monumenten) 52,9 55,9 +6% 56,6 56,6 +0% n.s.
kunstprogramma's op radio/tv 38,1 45,6 +20% 42,9 45,8 +7% n.s.
amateurkunst totaal 41,8 43,8 +5% 43,5 43,6 +0% n.s.
beeldende kunst 31,3 33,2 +6% 31,0 32,2 +4% n.s.
muziek 25,2 22,3 12% 26,5 21,4 19% n.s.
theater 6,6 3,4 48% 9,3 4,8 49% n.s.
a Toets of de grootte van het verschil in deelname tussen 1999 en 2003 varieert naar methode van aanpak van de gemeente; `n.s':
niet significant.
Bron: SCP (AVO)
Of gemeenten zelf het initiatief nemen om cultuurmakers bij hun actieprogramma
te betrekken, lijkt geen verschil te maken in de cultuurdeelname. Bij geen enkele van
de tien cultuurvormen wordt een significant verschil gevonden. Kijkend naar de stij-
gings- en dalingspercentages lijkt de actieve aanpak beter te scoren dan de passieve,
maar het valt niet uit te sluiten dat deze tendens op toeval berust.
Eerste fase: beschrijvende analyses 25
De analyses in deze paragraaf geven daarmee niet duidelijk aan wat een te verkie-
zen aanpak zou zijn. De met alle omzichtigheid omgeven bevinding dat de interne
en de passieve aanpak in ieder geval niet de voorkeur zouden moeten genieten, zou
iets steviger worden wanneer op het provinciale niveau dezelfde tendensen zouden
worden gevonden. In de volgende paragraaf gaan we dat na.
2.5 Verschillen tussen provincies naar vormgeving van de aanpak
Ook op provinciaal niveau keren de verschillen in vertaling van het Actieplan naar de
praktijk terug. Er komt echter nog één vormgevingsaspect bij. Provincies stonden bij
de vormgeving van hun aanpak voor de keuze zelf de gesprekspartner te zijn van het
culturele veld, dan wel een en ander via de gemeenten te laten verlopen. In deze para-
graaf wordt daarom ook bekeken welke van deze beide modi in de praktijk het beste
heeft uitgepakt. Eerst worden de vergelijkingen tussen interne, semi- en externe
aanpak en de actieve versus passieve aanpak belicht (tabellen 2.9 en 2.10).
Tabel 2.9
Deelname aan vormen van cultuur (gegroepeerd) van provincies naar interne, semi vs. externe aanpak, Neder-
landse bevolking van 6 jaar en ouder, 1999-2003 (in procenten)
signifi-
intern semi extern cantiea
1999 2003 verschil 1999 2003 verschil 1999 2003 verschil
traditionele
podiumkunsten 26,8 26,2 2% 21,6 21,5 0% 22,2 22,3 +1% n.s.
populaire podiumkunsten 26,2 31,0 +19% 24,9 27,3 +9% 25,1 29,3 +17% n.s.
beeldende kunst 31,7 34,0 +7% 29,4 28,0 5% 26,9 29,4 +9% p
monumenten) 54,1 57,6 +6% 49,9 53,0 +6% 48,1 52,0 +8% n.s.
kunstprogramma's op
radio/tv 38,9 42,0 +8% 35,3 37,3 +6% 34,6 36,8 +7% n.s.
amateurkunst totaal 42,3 43,3 +2% 44,8 44,7 0% 39,4 42,3 +7% n.s.
beeldende kunst 31,5 32,5 +3% 31,5 31,6 +0% 26,6 30,0 +13% n.s.
muziek 26,2 20,6 21% 28,7 23,0 20% 24,3 19,6 19% n.s.
theater 8,0 4,3 46% 8,5 4,9 43% 7,1 4,7 35% n.s.
a Toets of de grootte van het verschil in deelname tussen 1999 en 2003 varieert naar methode van aanpak van de provincie; `n.s':
niet significant.
Bron: SCP (AVO)
Net als op gemeentelijk niveau zijn de verschillen tussen de interne, semi- en externe
aanpak in de meeste gevallen niet statistisch significant. De twee uitzonderingen
zijn dezelfde als op gemeentelijk niveau: de belangstelling voor beeldende kunst en
het bezoeken van bioscoop en/of filmhuis. De laatste is niet bepaald een stimule-
26 Eerste fase: beschrijvende analyses
ringsbehoeftige cultuurvorm, maar zal in de praktijk wel zijn gesubsidieerd waar
het ging om arthouse films of multiculturele filmfestivals. Waar op gemeentelijk
niveau aanwijzingen bestonden dat de interne aanpak wellicht minder effectief is
dan de andere twee, komt dat beeld bij de provincies niet duidelijk naar voren. Wel
laat de externe aanpak in zeven van de tien gevallen de beste score zien, waar bij de
gemeenten de semi-aanpak iets beter uit bleek te pakken. Al met al resteert er van-
wege het niet boven statistische twijfel verheven zijn van deze indicaties vooralsnog
niet genoeg grond om één van de drie aanpakken tot winnaar uit te roepen en een
andere tot verliezer. Hetzelfde geldt voor de actieve dan wel passieve vormgeving
(tabel 2.10).
Tabel 2.10
Deelname aan vormen van cultuur (gegroepeerd) van provincies naar actieve vs. passieve aanpak, Nederlandse
bevolking van 6 jaar en ouder, 1999-2003 (in procenten)
actief passief significantiea
1999 2003 verschil 1999 2003 verschil
traditionele podiumkunsten 24,9 24,4 2% 24,4 24,4 +0% n.s.
populaire podiumkunsten 25,9 30,3 +17% 24,6 28,2 +15% n.s.
beeldende kunst 30,6 32,0 +4% 28,6 31,3 +9% n.s.
cinema 53,1 56,0 +5% 53,3 56,7 +6% n.s.
erfgoed (musea, monumenten) 52,3 55,7 +7% 50,4 54,4 +8% n.s.
kunstprogramma's op radio/tv 37,7 40,2 +7% 35,2 38,7 +10% n.s.
amateurkunst totaal 42,2 43,1 +2% 41,7 44,4 +6% n.s.
beeldende kunst 30,4 31,6 +4% 30,1 32,8 +9% n.s.
muziek 26,3 20,9 21% 26,0 20,9 20% n.s.
theater 7,9 4,5 44% 7,6 4,8 38% n.s.
a Toets of de grootte van het verschil in deelname tussen 1999 en 2003 varieert naar methode van aanpak van de provincie; `n.s':
niet significant.
Bron: SCP (AVO)
Net als op gemeentelijk niveau worden er in geen van de tien gevallen signifi cant
sterkere effecten gevonden voor een van beide aanpakken. De stijgings- en dalings-
percentages liggen daarbij zo dicht bij elkaar dat het een te hachelijke onderneming
zou zijn bij gebrek aan een knock-out maar een winnaar op punten uit te roepen. Wat
de twijfel verder aanwakkert is dat, zelfs als de geringe percentageverschillen daad-
werkelijk betekenis zouden hebben, hier de passieve aanpak de beste zou zijn, terwijl
dat op provinciaal niveau de actieve vormgeving was. Voorlopig moet een voorkeur
voor een van beide aanpakken op andere gronden worden gebaseerd dan die van
effectiviteit.
Eerste fase: beschrijvende analyses 27
Of provincies zelf invulling hebben gegeven aan het Actieplan, dan wel via hun
gemeenten uitwerking aan het plan hebben gegeven, lijkt daarentegen wel uit te
maken (tabel 2.11).
Tabel 2.11
Deelname aan vormen van cultuur (gegroepeerd) van provincies naar aanpak expliciet via gemeenten vs. niet via
gemeenten, Nederlandse bevolking van 6 jaar en ouder, 1999-2003 (in procenten)
niet expliciet via expliciet via
gemeenten gemeenten significantiea
1999 2003 verschil 1999 2003 verschil
traditionele podiumkunsten 22,4 20,9 7% 25,9 26,1 +1% n.s.
populaire podiumkunsten 25,1 28,1 +12% 26,0 30,8 +18% n.s.
beeldende kunst 29,3 27,4 6% 30,7 34,0 +11% p
Bron: SCP (AVO)
De aanpak via gemeenten laat in vier van de tien gevallen een signifi cant grotere stij-
ging of geringere daling zien dan de aanpak door de provincies zelf. Ook in een aantal
andere gevallen (de traditionele en populaire podiumkunsten) gaat de voorkeur in die
richting. Hiermee kan de aanname worden geformuleerd dat de provinciale aanpak
de cultuurdeelname bevordert wanneer deze via de gemeenten verloopt. Het is echter
nu nog niet uitgesloten dat het hier een schijneffect betreft dat wordt veroorzaakt
door een achterliggend verschil waarmee in deze beschrijvende analyse geen rekening
is gehouden. Om te beoordelen of dat het geval is, worden in het volgende hoofdstuk
multivariate analyses gepresenteerd die aan dit bezwaar tegemoetkomen.
2.6 Verjonging en verkleuring van het cultuurpubliek?
De analyses tot dusver stonden in het teken van een van beide doelstellingen van het
Actieplan Cultuurbereik: het trekken van een groter publiek. De andere doelstelling,
het trekken van een anders samengesteld publiek, is daarbij nog niet aan de orde geko-
men. Hoewel de beschrijvende resultaten in dit hoofdstuk niet lijken uit te wijzen dat
het Actieplan succesvol is geweest in het trekken van een groter publiek (al wordt dat
in hoofdstuk 3 nog nader getoetst), kan het plan er tegelijkertijd wel in zijn geslaagd
28 Eerste fase: beschrijvende analyses
een diverser publiek te trekken. Twee groepen staan in het beleid van de laatste jaren
centraal: jongeren/jongvolwassenen en allochtonen. Ze gelden in de cultuursector
als `moeilijke doelgroepen' doordat ze het traditionele cultuuraanbod veelal links
laten liggen. Dat aanbod kan meer en meer rekenen op een vergrijzend publiek, dat
naar etnische herkomst bovendien bepaald geen goede afspiegeling van de bevolking
vormt.
In het scp-rapport Cultuurminnaars en cultuurmijders kwam aan het licht dat de
initiatieven om scholieren meer bij cultuur te betrekken enig effect lijken te sorteren.
Ze zijn anno 2003 in groteren getale in musea aan te treffen dan vier jaar eerder. De
groep jongvolwassenen echter (in dat rapport van 20 tot en met 34 jaar) liet over de
gehele linie tussen 1999 en 2003 geen grotere cultuurbelangstelling zien. Ten aan-
zien van Nederlanders met een Turkse, Marokkaanse, Surinaamse of Antilliaanse
culturele achtergrond merkt het rapport op dat er `op onderdelen enige tekenen
van wat een beginnende groei van de culturele belangstelling zou kunnen zijn. Het
cultuurbereik onder Turken en Marokkanen is echter gering, soms zelfs zeer gering,
ondanks een oververtegenwoordiging in de enquêtes van de beter geïntegreerden
onder hen' (Van den Broek et al. 2005: 101). In de geciteerde studie is echter niet
peciaal gekeken naar de eventuele invloed van het Actieplan Cultuurbereik, dat
s
zich op provinciaal niveau weliswaar over het gehele land heeft uitgestrekt maar op
gemeentelijk niveau slechts 30 grotere gemeenten omvatte. Het is niet op voorhand
uit te sluiten dat de voortrekkersrol van de Actieplangemeenten in de deelnamecij-
fers is overvleugeld door de niet-deelnemende gemeenten.
Om te kunnen beoordelen of er inderdaad meer jongeren en allochtonen aan
cultuur hebben deelgenomen, zijn deze groepen apart bekeken. De groep `jongeren'
is daarbij afgebakend bij de leeftijdsgrenzen van 16 tot 30 (dus tot en met 29) jaar.
Het is deze groep, het voortgezet onderwijs verlatend en zich gaandeweg `settelend',
die voor het traditionele cultuuraanbod moeilijk te bereiken is. Onder `allochtonen'
worden hier degenen behorend tot de vier grootste minderheidsgroeperingen gere-
kend: Turken, Marokkanen, Surinamers en Antillianen. In tegenstelling tot wat deze
benamingen suggereren, hebben de meesten van hen de Nederlandse nationaliteit.
Conform een gangbare definitie is `allochtoon' gedefinieerd als degene die zelf, of
van wie ten minste één van beide ouders in Turkije, Marokko, Suriname of de Neder-
landse Antillen of Aruba is geboren. Doordat de vragenlijst geheel in het Nederlands
bij de respondenten is afgenomen, kan worden aangenomen dat de uitkomsten in
het geval van Turken en Marokkanen niet representatief zullen zijn voor de gehele
groep, met name de leden ervan uit de eerste generatie.
Zowel bij jongeren als bij allochtonen wordt eerst getoetst of er zich tussen 1999
en 2003 überhaupt een significante stijging in de cultuurdeelname heeft voor-
gedaan. Dan wordt bezien of Actieplan- en niet-Actieplangemeenten hierin ver-
schillen. De Actieplangemeenten zijn daarbij opgedeeld in twee groepen: de zeven
`pilot
gemeenten', die reeds met Actieplanachtige beleidsmaatregelen bezig waren
voordat het plan zelf in de steigers stond (Groningen, Almere, Utrecht, Den Haag,
otterdam, Eindhoven en Maastricht; zie reeds § 2.3), en de overige 23. Verwacht
R
Eerste fase: beschrijvende analyses 29
mag worden dat als er een meetbaar effect is van het Actieplan, dit in de pilotge-
meenten het sterkst naar voren komt. Voor de overige Actieplangemeenten was de
avo-meting van 2003 wat aan de vroege kant.
Onder jongeren van 16 tot 30 jaar is alleen de visuele cultuur in opmars (tabel 2.12).
Het volgen van kunst via radio en televisie, het bioscoopbezoek en de moderne kunst
(een categorie die hier ook het volgen van kunst via de media omvat) heeft onder hen
aan populariteit gewonnen. Alle andere vormen van cultuur, inclusief de amateur-
kunstdeelname, laten geen (significante) stijgingen of zelfs dalingen zien. Daarmee
is duidelijk dat de Actieplaninitiatieven er in elk geval op landelijk niveau nog niet
in zijn geslaagd jongeren meer dan voorheen in traditionele podiumkunsten en cul-
tureel erfgoed te interesseren. Aangezien het project `Cultuur en School' al langer
bestaat dan het Actieplan zelf, mocht zeker in de jongere helft van de onderzochte
groep een stijging worden verwacht.
Tabel 2.12
Deelname aan vormen van cultuur (gegroepeerd) naar pilot-Actieplangemeenten vs. latere Actieplangemeenten
en niet-Actieplangemeenten, jongeren 16-30 jaara, 1999-2003 (in procenten)
pilot-Actieplan- overige Actieplan-
gemeenten gemeenten
1999 2003 verschil 1999 2003 verschil
traditionele podiumkunsten 26,7 27,2 +2% 26,6 25,8 3%
populaire podiumkunsten 49,7 45,2 9% 44,2 47,9 +9%
beeldende kunst 29,3 33,6 +15% 25,0 29,1 +16%
cinema 85,8 87,2 +2% 83,4 88,3 +6%
erfgoed (musea, monumenten) 52,8 50,3 5% 53,4 48,9 8%
kunstprogramma's op radio/tv 35,3 45,5 +29% 34,4 40,6 +18%
amateurkunst totaal 48,2 43,8 9% 47,1 44,4 6%
beeldende kunst 33,7 30,9 8% 32,9 29,0 12%
muziek 34,0 23,1 32% 29,7 28,5 4%
theater 10,8 7,7 29% 8,7 3,9 55%
a N (1999) = 2707; N (2003) = 2557.
b Toets of de deelname van de gehele groep significant is gestegen tussen 1999 en 2003; `n.s': niet significant.
c Toets of de stijging/daling in deelname significant verschilt tussen de pilotgemeenten, de latere Actieplangemeenten en de niet-
deelnemende gemeenten; `n.s': niet significant.
Bron: SCP (AVO)
Verder blijkt dat jongeren in de aan het plan deelnemende (grotere) gemeenten welis-
waar sterker in cultuur zijn geïnteresseerd, maar dat hun belangstelling niet sterker
is gestegen dan in de niet-deelnemende gemeenten. In maar één geval het muziek
maken of zingen is er een verschil tussen de drie groepen gemeenten: onder jon-
gere inwoners van de 23 `latere' Actieplangemeenten is de daling minimaal, waar
30 Eerste fase: beschrijvende analyses
deze in de pilotgemeenten en de niet-Actieplangemeenten veel sterker is, het sterkst
zelfs in de pilotgemeenten.
De allochtone groep laat een wat diffuus beeld zien (tabel 2.13). Op zes van de tien
categorieën is er een (soms behoorlijke) stijging in deelname te zien. De stijging bij
traditionele podiumkunsten is zelfs aanzienlijk, maar vanwege het geringe aantal
allochtone respondenten kan gezien het ontbreken van statistische signifi cantie niet
worden uitgesloten dat deze op toevalligheden bij de steekproeftrekking berust. De
bijna even grote toename in het bezoek aan bioscoop en filmhuis is wel boven twijfel
verheven. Hier gaat het niettemin om een cultuurvorm die qua deelnamepercentages
niet echt stimulering behoeft. Bij zeven van de tien cultuurvormen steken de alloch-
tone inwoners van de pilot-Actieplangemeenten gunstig af bij de anderen. In geen
van de gevallen zijn de verschillen echter significant, alweer vanwege het geringe
aantal respondenten (overigens zijn de allochtone respondenten wel gelijkelijk over
de drie groepen gemeenten gespreid). Het is zeer wel mogelijk dat wanneer de groep
allochtonen in de steekproeven beter vertegenwoordigd zou zijn geweest, er wel een
effect van het Actieplan gevonden zou zijn. Deze stelling kan echter zelfs met het
toch niet kleine avo-onderzoek niet worden hardgemaakt.
niet-Actieplan-
gemeenten totaal significantie
1999 2003 verschil 1999 2003 verschil totaalb gemeentenc
18,6 18,0 3% 21,7 21,2 2% n.s. n.s.
41,2 40,7 1% 43,2 43,1 0% n.s. n.s.
17,2 20,3 +18% 20,9 24,3 +17% p
Tabel 2.13
Deelname aan vormen van cultuur (gegroepeerd) naar pilot-Actieplangemeenten vs. latere Actieplangemeenten
en niet-Actieplangemeenten, Nederlanders met Turkse, Marokkaanse, Surinaamse of Antilliaanse achtergronda,
1999-2003 (in procenten)
pilot-Actieplan- overige Actieplan-
gemeenten gemeenten
1999 2003 verschil 1999 2003 verschil
traditionele podiumkunsten 10,0 13,5 +35% 11,9 15,5 +30%
populaire podiumkunsten 19,4 14,8 24% 19,4 15,2 22%
beeldende kunst 14,3 21,0 +47% 21,6 21,1 2%
cinema 49,2 61,6 +25% 47,8 54,3 +14%
erfgoed (musea, monumenten) 28,5 29,7 +4% 36,0 36,1 +0%
kunstprogramma's op radio/tv 25,2 32,0 +27% 32,4 34,1 +5%
amateurkunst totaal 24,8 30,8 +24% 45,3 37,4 17%
beeldende kunst 20,2 21,7 +8% 36,5 22,7 38%
muziek 14,7 14,2 3% 31,0 19,3 38%
theater 1,8 0,5 70% 14,3 7,8 46%
a N (1999) = 2707; N (2003) = 2557.
b Toets of de deelname van de gehele groep significant is gestegen tussen 1999 en 2003; `n.s': niet significant.
c Toets of de stijging/daling in deelname significant verschilt tussen de pilotgemeenten, de latere Actieplangemeenten en de niet-
deelnemende gemeenten; `n.s': niet significant.
Bron: SCP (AVO)
Waar het Actieplan er dus niet in lijkt te zijn geslaagd de jongvolwassenen de cul-
tuurtempels te doen binnenstromen, ligt dat bij de vier grote etnische groepen
mogelijk anders. Gezien de kleine aantallen allochtone respondenten is het niet goed
mogelijk hierover een definitief oordeel te vellen in de causaal-verklarende analyses
van het nu volgende hoofdstuk.
32 Eerste fase: beschrijvende analyses
niet-Actieplan-
gemeenten totaal significantie
1999 2003 verschil 1999 2003 verschil totaalb gemeentenc
12,4 12,1 2% 11,4 13,7 +20% n.s. n.s.
17,6 16,2 8% 18,9 15,5 18% n.s. n.s.
20,6 25,9 +26% 18,9 22,6 +20% n.s. n.s.
45,1 53,9 +19% 47,3 56,5 +19% p
Eerste fase: beschrijvende analyses 33
Noot
1 Er is alleen getoetst of de verschillen tussen de twaalf provincies boven toeval verheven
zijn. Mogelijk zouden wel beduidende verschillen zijn gevonden wanneer in concrete
gevallen (bijvoorbeeld de stijging in belangstelling voor beeldende kunst in Limburg)
specifieker zou zijn getoetst (Limburg tegen alle andere provincies samen). Vandaar dat
de uitschieters hier toch worden vermeld.
34 Eerste fase: beschrijvende analyses
3 Tweede fase: causaal-verklarende analyses
3.1 De analyses toegelicht
Tot dusver beperkten de analyses zich tot het toetsen van verschillen in de gemid-
delde deelname van de bevolking van diverse gebieden. Vanuit het perspectief van de
te beantwoorden vraag, namelijk of het Actieplan Cultuurbereik effectief is geweest
in het bevorderen van het cultuurbereik, is die aanpak slechts ten dele toereikend.
Aan de ene kant wordt zo wel getoetst of een toename in cultuurbereik heeft plaats-
gevonden in Actieplangebieden en of die toename sterker is geweest dan een eventu-
ele toename in niet-Actieplangebieden. Aan de andere kant kan met deze aanpak niet
worden uitgesloten dat een dergelijk `effect' in werkelijkheid is toe te schrijven aan
andere invloeden dan de beleidsmatige interventie, zoals verschillen in bevolkings-
samenstelling.
Om er zeker van te zijn dat een toename in cultuurbereik daadwerkelijk is toe te
schrijven aan de beleidsinterventie zelf, is het noodzakelijk om te controleren voor
deze andere invloeden. Met een causaal-verklarende aanpak kan dit worden gedaan.
De toetsing geschiedt hier niet meer zoals in het vorige hoofdstuk op het niveau
van regio's, maar op het niveau van de individuele respondenten. Het wonen in een
Actieplangebied wordt beschouwd als een invloed die op de respondent `inwerkt'
temidden van de mogelijke effecten een aantal andere kenmerken, te weten sekse,
leeftijd, opleidingsniveau, huishoudinkomen, etniciteit, gezinsfase en arbeidsmarkt-
positie. Van deze kenmerken is bekend of wordt hier aangenomen dat zij tot ver-
schillen in cultuurdeelname kunnen leiden (zie Van den Broek et al. 2005). Ook het
inwonertal en de bevolkingsdichtheid van de gemeente en de provincie waarin men
woont, worden ter controle op verschillen in cultuuraanbod in het verklaringsmodel
opgenomen. In grotere steden en dichter bevolkte gebieden is het cultuuraanbod
doorgaans immers groter en beter bereikbaar.
De causale analyses die hieronder worden gepresenteerd, zijn zogenaamde multi-
niveau-analyses (Engels: multilevel analysis). Deze dienen te worden gebruikt in het
geval dat de individuele waarnemingen niet geheel onafhankelijk van elkaar zijn
maar gegroepeerd of `geclusterd'. Een beleidsmatige poging tot bevordering van het
cultuurbereik in een gemeente of een provincie geldt voor alle inwoners (voorzover
zij tot de doelgroep van de interventie behoren) in gelijke mate. Hierin verschillen
de inwoners van deze gemeente/provincie van die uit een andere gemeente of pro-
vincie. Vandaar dat men kan stellen dat individuele respondenten zijn `geclusterd'
op het niveau van gemeenten en van provincies. In het geval van het avo komt daar
nog bij dat in dat onderzoek een steekproef van huishoudens is getrokken en binnen
een huishouden alle respondenten vanaf 6 jaar zijn ondervraagd. De respondenten
35
zijn dus ook nog eens `geclusterd' op het niveau van huishoudens. Dit leidt tot de
volgende stapeling: een persoon (niveau 1) maakt met zijn huisgenoten deel uit van
hetzelfde huishouden (niveau 2). Dit huishouden maakt met andere huishoudens
deel uit van een gemeente (niveau 3) en deze gemeente behoort weer met diverse
andere gemeenten tot een provincie (niveau 4). Dit komt naar voren uit de aantallen
een eden waarop de analyses in dit hoofdstuk zijn gebaseerd (tabel 3.1).
h
Tabel 3.1
Niveaus en aantallen eenheden per niveau in AVO 1999 en 2003
niveau AVO 1999
1999 AVO 2003
2003
analyses analyses analyses analyses
in het receptieve actieve In het receptieve actieve
bestand deelname deelname bestand deelname deelname
4 provincies 12 12 12 12 12 12
3 gemeenten 526 525 525 478 476 476
2 huishoudens 6.125 5.821 5.430 6.404 6.037 5.994
1 personen 13.490 12.088 10.883 13.776 12.506 12.343
Bron: SCP (AVO)
Zowel in 1999 als in 2003 zijn alle provincies en nagenoeg alle gemeenten (er waren
er 538 in 1999 en door gemeentelijke herindelingen nog 489 in 2003) in Nederland
in de AVO-bestanden vertegenwoordigd. In beide jaren waren er meer dan 13.000
respondenten, verdeeld over ruim 6000 huishoudens. Door ontbrekende gegevens
op sommige vragen kon in de analyses niet alle informatie worden gebruikt. Het
aantal respondenten dat op alle vragen over receptieve cultuurdeelname een geldig
antwoord had gegeven, lag in beide jaren zo'n 10% lager. Met name in 1999 zijn
de vragen over actieve cultuurdeelname (amateurkunstbeoefening) door een fl ink
aantal respondenten niet of onvolledig ingevuld, zodat in dat jaar het aantal respon-
denten in de analyse nog wat lager ligt (vgl. de aantallen in de achtereenvolgende
kolommen).
Of het Actieplan effectief is geweest in het verhogen van het cultuurbereik wordt op
een aantal verschillende manieren getoetst. In de tabellen die volgen, worden steeds
vijf modellen behandeld.
Model 1 schat de variantie op het niveau van gemeenten en provincies en het effect
van het meetjaar. Aan de varianties kan worden afgelezen of er überhaupt signi-
ficante verschillen bestaan tussen de inwoners van de diverse gemeenten en pro-
vincies in hun cultuurdeelname. Wijkt de door het model geschatte variantie niet
af van nul (aanduiding: `o'), dan zijn er op het betreffende niveau geen verschil-
len en kunnen de Actieplaninterventies op dat niveau bijgevolg geen beduidend
effect hebben gesorteerd. Is er wel een significant van nul afwijkende hoeveelheid
36 Tweede fase: causaal-verklarende analyses
variantie (aanduiding: `sig'), dan volgt de vraag of deze wel of niet mede is veroor-
zaakt door de Actieplaninterventies.
Model 2 laat zien of het in een Actieplangemeente wonen effect heeft gehad op
de cultuurdeelname. De interactieterm `wel x jaar' geeft aan of het effect van
meetjaar op cultuurdeelname verschilt voor Actieplangemeenten en niet-Actie-
plangemeenten. Indien deze term significant positief is, is er sprake van een
Actieplaneffect. In dit model wordt gecontroleerd voor inwonertal en bevolkings-
dichtheid van provincies en gemeenten, omdat we de mogelijkheid niet willen
uitsluiten dat de culturele infrastructuur verschilt voor grotere en kleinere als-
mede dichter en dunner bevolkte gebieden. Indien buiten beschouwing gelaten
zou deze invloed de toetsing van het effect van het Actieplan onzuiver maken.
Ook in het model opgenomen, maar niet in de tabel weergegeven, zijn de effecten
van sekse, leeftijd, opleidingsniveau, inkomen, etniciteit, gezinsfase en arbeids-
marktpositie. Ze worden om redenen van overzichtelijkheid niet weergegeven,
maar voor de effecten van deze kenmerken wordt in het model dus wel degelijk
gecontroleerd. Hierdoor wordt het mogelijk uitspraken te doen over `zuivere'
Actieplaneffecten.
Model 3 toetst de effecten van de interne, semi- dan wel externe aanpak, dat wil
zeggen of de uitvoering van het Actieplan is geschied door ambtenaren zelf, door
een werkgroep van ambtenaren en partijen uit het culturele veld, dan wel dat
de uitvoering is uitbesteed aan het veld (§ 1.2). De toetsing vindt plaats op beide
niveaus tegelijkertijd. Wederom wordt gecontroleerd voor verschillen in achter-
grondkenmerken van provincies en gemeenten (inwonertal en bevolkingsdicht-
heid) en van personen (sekse, enz.). En ook hier gaat het om de regels in de tabel
met `x jaar' erin. Wanneer deze effecten positief zijn (`+'), is er sprake van een
Actieplaneffect; in de andere gevallen (`o' = geen effect of `' = negatief effect)
heeft de aanpak niet het beoogde effect gehad.
Model 4 gaat na of er verschillen bestaan tussen een actieve en een passieve
aanpak. In een actieve aanpak nodigt een gemeente of provincie culturele instel-
lingen uit om een voorstel in te dienen of gaat ze op zoek naar culturele activitei-
ten die een plaats in het Actieprogramma zouden kunnen krijgen. In een passieve
aanpak wacht de overheid af of er vanuit het culturele veld voorstellen worden
ingediend (§ 1.2)
Model 5, ten slotte, toetst voor de provincies of een decentrale invulling van het
Actieplan via gemeenten meer effect sorteert dan een centrale aanpak op provin-
ciaal niveau.
Een belangrijke kanttekening die vooraf moet worden gemaakt, is dat het huishou-
denniveau (niveau 2) in de analyses buiten beschouwing is gelaten. Dit had twee
redenen: ten eerste zijn modellen met huishoudens in de praktijk van de multiniveau-
analyse moeilijk te schatten vanwege het geringe aantal cases per groep (personen
per huishouden). Ten tweede waren er op dit niveau in de analyses geen verklarende
variabelen, zodat het ook in termen van overzichtelijkheid te verkiezen was dit niveau
Tweede fase: causaal-verklarende analyses 37
niet in de analyses op te nemen. Alle te presenteren modellen behandelen dus drie
niveaus: personen, gemeenten en provincies.
3.2 Podiumkunsten
Een eerste toets of de doelstelling van het Actieplan om meer publiek te trekken is
gerealiseerd, komt naar voren uit de analyses voor traditionele en populaire podium-
kunsten. In deze en de volgende paragrafen worden per cultuurvorm zoals gezegd
vijf modellen besproken die in hun onderlinge samenhang meer informatie geven
over regionale verschillen in cultuurbereik (tabellen 3.2 en 3.3).
Model 1 in tabel 3.2 laat zien dat er op de niveaus van gemeenten en provincies vari-
antie bestaat. Dat wil zeggen dat de verschillen tussen personen in het bezoek aan
traditionele podiumkunsten deels zijn toe te schrijven aan de gemeente en provincie
waarin zij wonen. Het betekent ook dat kenmerken van die gemeenten en provincies,
zoals het wel of niet deelnemen aan een Actieplan alsmede de vormgeving van de
aanpak daarvan, op dat bezoek van invloed kunnen zijn. Het jaar heeft geen effect,
waarmee tot uitdrukking komt dat het niveau van deelname in 2003 niet afweek van
dat in 1999 (vgl. tabel 2.2).
In model 2 worden alle controlevariabelen op de drie niveaus toegevoegd. Op
persoonsniveau zijn dat de onder de tabel opgesomde sociodemografi sche persoons-
kenmerken, en op gemeente- en provincieniveau de bevolkingsdichtheid en het
inwonertal. De persoonskenmerken laten we in de bespreking buiten beschouwing.
De bevolkingsdichtheid van gemeenten en provincies laat een positief effect op het
bezoek aan traditionele podiumkunsten zien. Hoe dichter bevolkt de omgeving
waarin men woont, hoe groter de kans dat men deze podiumkunsten tenminste eens
per jaar bezoekt. Daarvoor gecontroleerd heeft het inwonertal geen extra effect. Met
de opname van de provinciale bevolkingsdichtheid en het inwonertal is de variantie
op provincieniveau niet langer significant. Met andere woorden: er resteren geen
verschillen meer tussen inwoners van de twaalf provincies die nog door Actieplan-
variabelen verklaard zouden kunnen worden. Op gemeentelijk niveau is dat overi-
gens wel nog het geval. Het al dan niet deelnemen van de gemeente aan het Actieplan
blijkt echter geen significant effect te hebben gehad op de cultuurdeelname van haar
burgers. Het jaar heeft in model 2 een negatief effect. Gecontroleerd voor verschillen
in persoonskenmerken, bevolkingsdichtheid en inwonertal is het bezoek aan traditi-
onele podiumkunsten dus gedaald tussen 1999 en 2003.
Dat laatste doet dus sterk twijfelen aan de mogelijke effectiviteit van het Actieplan
op de cultuurdeelname. In de modellen 3, 4 en 5 blijkt dan ook dat geen enkele van
de Actieplan-vormgevingsvariabelen (intern/semi/extern, actief/passief en het al
dan niet via de gemeenten lopen van de provinciale aanpak) effect heeft gehad op de
traditionele podiumkunstdeelname.
38 Tweede fase: causaal-verklarende analyses
Tabel 3.2
Toetsing van effectena van het Actieplan Cultuurbereik op het bezoek aan traditionele podiumkunsten (klassieke
muziek, opera/operette, ballet en beroepstoneel)
model 1 model 2 model 3 model 4 model 5
variantie
provincies sig o o o o
gemeenten sig sig sig sig sig
effecten
jaar o
inwonertal
provincies o o o o
gemeenten o o o o
bevolkingsdichtheid
provincies + + + +
gemeenten + + + +
deelname Actieplan
gemeenten (niet = ref.)
wel o
wel x jaar o
aanpak: intern/semi/extern
provincies (intern = ref.)
semi o
semi x jaar o
extern o
extern x jaar o
gemeenten (niet-Actieplan = ref.)
intern o
intern x jaar o
semi o
semi x jaar o
extern o
extern x jaar o
aanpak: actief/passief
provincies (passief = ref.)
actief o
actief x jaar o
gemeenten (niet-Actieplan = ref.)
passief o
passief x jaar o
Tweede fase: causaal-verklarende analyses 39
Tabel 3.2 (vervolg)
model 1 model 2 model 3 model 4 model 5
actief o
actief x jaar o
aanpak: via gemeenten/niet via gemeenten
provincies (niet via gemeenten = ref.)
via gemeenten o
via gemeenten x jaar o
Toelichting:
variantie: `sig' = significante hoeveelheid variantie; `o' = geen variantie;
effecten: `+' = significant positief effect; `o' = geen significant effect; `' = significant negatief effect.
a Effecten zijn gecontroleerd voor verschillen in sekse, leeftijd, opleidingsniveau, inkomen, etniciteit, gezinsfase en arbeidsmarkt-
positie in modellen 2 t/m 5.
Bron: SCP (AVO)
Over het bezoeken van populaire podiumkunstvormen laat zich hetzelfde verhaal
vertellen voor zover het de Actieplanvariabelen betreft (tabel 3.3). Ook hier laten
zich noch effecten van het Actieplan als zodanig, noch van de vormgeving van
het plan aantonen. In afwijking van wat werd geconstateerd bij de traditionele
podium unsten is het wel zo dat gemeentelijke en provinciale bevolkingsdichtheid
k
en in onertal geen effecten laten zien. Een interpretatie zou kunnen zijn dat het
w
aanbod van populaire cultuurvormen beter is gespreid naar regio en ook in de klei-
nere en dunner bevolkte streken makkelijk toegankelijk is. Ook speelt mee dat rond
musicals veelal arrangementen worden aangeboden waarbij reis en toegang zijn
inbegrepen. Zodoende wordt de drempel om een grote afstand naar het theater af te
moeten leggen verlaagd.
Tabel 3.3
Toetsing van effectena van het Actieplan Cultuurbereik op het bezoek aan populaire podiumkunsten (pop-,
jazzconcerten en musicals)
model 1 model 2 model 3 model 4 model 5
variantie
provincies sig o o sig sig
gemeenten sig sig sig sig sig
effecten
jaar + + + + o
inwonertal
provincies o o o o
40 Tweede fase: causaal-verklarende analyses
Tabel 3.3 (vervolg)
model 1 model 2 model 3 model 4 model 5
gemeenten o o o o
bevolkingsdichtheid
provincies o o o o
gemeenten o o o +
deelname Actieplan
gemeenten (niet = ref.)
wel o
wel x jaar o
aanpak: intern/semi/extern
provincies (intern = ref.)
semi o
semi x jaar o
extern o
extern x jaar o
gemeenten (niet-Actieplan = ref.)
intern o
intern x jaar o
semi o
semi x jaar o
extern o
extern x jaar o
aanpak: actief/passief
provincies (passief = ref.)
actief o
actief x jaar o
gemeenten (niet-Actieplan = ref.)
passief o
passief x jaar o
actief o
actief x jaar o
aanpak: via gemeenten/niet via gemeenten
provincies (niet via gemeenten = ref.)
via gemeenten o
via gemeenten x jaar o
Toelichting:
variantie: `sig' = significante hoeveelheid variantie; `o' = geen variantie.
effecten: `+' = significant positief effect'; `o' = geen significant effect; `' = significant negatief effect.
a Effecten zijn gecontroleerd voor verschillen in sekse, leeftijd, opleidingsniveau, inkomen, etniciteit, gezinsfase en arbeidsmarkt-
positie in modellen 2 t/m 5.
Bron: SCP (AVO)
Tweede fase: causaal-verklarende analyses 41
3.3 Overige vormen van receptieve cultuurdeelname
Voor de andere vormen van receptieve cultuurdeelname die in dit rapport al zijn
behandeld (beeldende kunst, cinema, cultureel erfgoed, kunstprogramma's op
radio en tv) geldt een eendere conclusie als voor de podiumkunsten. In geen enkel geval
worden in deze toetsing van het effect van het Actieplan op de grootte van de receptieve belangstel-
ling voor cultuur resultaten gevonden die op zo'n effect wijzen. Gezien de duidelijkheid van
deze bevinding wordt ervan afgezien de lijvige tabellen met resultaten voor de afzon-
derlijke cultuurvormen stuk voor stuk te bespreken. Volstaan wordt hier met een
korte bespreking van de grote lijn in de uitkomsten.
Op een enkel geval cinema na, blijken er geen verschillen te bestaan tussen de
inwoners van provincies waarvoor kenmerken van die provincies anders dan bevol-
kingsdichtheid en inwonertal (zoals de Actieplanvormgeving dus) verantwoordelijk
zijn. De provinciale bevolkingsdichtheid heeft ofwel geen, ofwel een positief effect
op de participatie. Het inwonertal heeft meestal geen effect. De conclusie kan luiden
dat, behoudens het effect van bevolkingsdichtheid, er geen provinciekenmerken zijn
die tot verschillen in receptieve cultuurdeelname leiden.
Het gemeentelijke niveau laat deels andere conclusies toe. De bevolkingsdichtheid
en het inwonertal van gemeenten leiden op een enkele uitzondering na (fi lmbezoek,
positief effect) zelden tot verschillen in receptieve cultuurdeelname. Gecontroleerd
voor verschillen in deze kenmerken resteert er daardoor door andere gemeenteken-
merken te verklaren variantie. Hier blijkt evengoed dat verschillen tussen de burgers
van de diverse gemeenten noch door het wel of niet deelnemen van de gemeente aan
het Actieplan, noch door de wijze van vormgeving daarvan worden verklaard.
De slotsom van deze analyses ligt daarmee in lijn van de uitkomsten uit hoofdstuk 2.
Hoewel het bezoek van populaire podiumkunsten, cultureel erfgoed, bioscopen en
filmhuizen alsmede de belangstelling voor beeldende kunst en kunst op radio en
televisie in 2003 in Nederland op een hoger niveau lag dan in 1999, is dat niet aan-
toonbaar het gevolg geweest van de implementatie van het Actieplan Cultuurbereik.
Bij het op zich laten inwerken van deze conclusie moet wel worden bedacht dat het
hier gaat om een generiek, landelijk effect. De op de avo-bestanden uitgevoerde
`globale' analyses laten onverlet dat er op gemeentelijk of provinciaal niveau wel
degelijk sprake is geweest van effecten op het cultuurbereik aldaar.
3.4 Amateurkunstbeoefening
In een laatste reeks analyses wordt nog bezien of er voor actieve cultuurdeelname,
het zelf creatief bezig zijn in de vrije tijd, wellicht andere conclusies te trekken zijn
over de effectiviteit van het Actieplan in het trekken van een groter publiek. De voor-
tekenen uit hoofdstuk 2 waren bepaald ongunstig. Voor muziek maken en zingen
alsmede het toneelspelen werden scherpe dalingen gevonden. Deze werden goed-
42 Tweede fase: causaal-verklarende analyses
gemaakt door de beoefening van beeldende kunst (stijging 5%) waardoor ook de
amateurkunstdeelname als geheel (3%) net significant steeg (tabel 2.2). Naar regio
werden vrijwel geen significante verschillen in deelname gevonden, en ook de wijze
van vormgeving van de Actieplanaanpak deed geen effecten vermoeden.
Zoals eerder gesteld is het echter niet uit te sluiten dat zelfs bij een algehele daling
een positief effect van het Actieplan wordt gevonden. De inspanningen van provin-
cies en gemeenten zouden immers een dempend effect kunnen hebben en de daling
minder groot laten uitkomen dan anders het geval zou zijn geweest. Voor amateur-
kunst als geheel, en voor de drie samenstellende categorieën (beeldende kunst,
muziek/zang en theater) apart, zijn daarom soortgelijke analyses uitgevoerd waar-
van hier alleen de eerste in detail worden besproken (tabel 3.4).
Tabel 3.4
Toetsing van effectena van het Actieplan Cultuurbereik op de beoefening van amateurkunst
model 1 model 2 model 3 model 4 model 5
variantie
provincies o o o o o
gemeenten sig sig sig sig sig
effecten
jaar + + + + +
inwonertal
provincies o o o
gemeenten o o o o
bevolkingsdichtheid
provincies o o o o
gemeenten o o o o
deelname Actieplan
gemeenten (niet = ref.)
wel o
wel x jaar o
aanpak: intern/semi/extern
provincies (intern = ref.)
semi o
semi x jaar o
extern o
extern x jaar o
gemeenten (niet-Actieplan = ref.)
intern o
intern x jaar o
Tweede fase: causaal-verklarende analyses 43
Tabel 3.2 (vervolg)
model 1 model 2 model 3 model 4 model 5
semi o
semi x jaar o
extern o
extern x jaar o
aanpak: actief/passief
provincies (passief = ref.)
actief o
actief x jaar o
gemeenten (niet-Actieplan = ref.)
passief o
passief x jaar o
actief o
actief x jaar o
aanpak: via gemeenten/niet via gemeenten
provincies (niet via gemeenten = ref.)
via gemeenten o
via gemeenten x jaar o
Toelichting:
variantie: `sig' = significante hoeveelheid variantie; `o' = geen variantie.
effecten: `+' = significant positief effect'; `o' = geen significant effect; `' = significant negatief effect.
a Effecten zijn gecontroleerd voor verschillen in sekse, leeftijd, opleidingsniveau, inkomen, etniciteit, gezinsfase en arbeidsmarkt-
positie in modellen 2 t/m 5.
Bron: SCP (AVO)
Uit het eerste model in tabel 3.4 komt de al besproken algehele stijging (van 3%)
naar voren in het positieve effect van het jaar. Verschillen tussen personen in actieve
cultuurdeelname blijken wel te variëren naar de gemeente waarin zij wonen, maar
niet naar de provincie. Dit haalt gelijk een streep door de mogelijkheid dat verschil-
len in vormgeving van het Actieplan op provinciaal niveau effect hebben gehad. Op
gemeentelijk niveau worden er echter evenmin effecten van het Actieplan of de vorm-
geving daarvan gevonden. Op een enkele uitzondering na hebben ook inwonertal en
bevolkingsdichtheid op beide niveaus geen effect op de cultuurdeelname.
Voor de afzonderlijke disciplines beeldende kunst, muziek/zang en theater liggen
de zaken in wezen niet anders. Bij de beoefening van beeldende kunst worden op
provinciaal niveau tegengestelde effecten gevonden van inwonertal (negatief) en
bevolkingsdichtheid (positief). Overeenkomstig de eerder gevonden tendensen
(tabel 2.2) is het effect van het jaar (2003) positief op beeldende kunst en negatief op
muziek/zang en theater. Ook hier laat het Actieplan geen enkel signifi cant effect zien
op de actieve cultuurdeelname.
44 Tweede fase: causaal-verklarende analyses
De belangrijkste conclusie voor actieve cultuurdeelname wijkt derhalve niet af van
die voor de receptieve deelname. De Actieplaninspanningen laten op generiek,
landelijk niveau geen effect zien in de zin dat de actieve cultuurdeelname erdoor
is gestegen. Bij muziek/zang en theater werd er sinds 1999 zelfs een fl inke daling
geboekt, die ook door het Actieplan niet geheel noch gedeeltelijk ongedaan kon
worden gemaakt. Dit laat wederom onverlet dat er op lokaal of regionaal niveau wel
degelijk successen kunnen zijn geboekt. Deze worden door het globale karakter van
deze analyses echter niet direct zichtbaar op landelijk niveau.
Tweede fase: causaal-verklarende analyses 45
4 Conclusies en discussie
4.1 Conclusies
Afgaande op de resultaten die in de twee vorige hoofdstukken zijn gepresenteerd,
kan worden gesteld dat het Actieplan als zodanig op landelijk niveau nog geen direct
effect heeft gesorteerd. De causaal-verklarende analyse die in het vorige hoofdstuk is
uitgevoerd, liet geen enkele invloed van de Actieplaninterventies zien. Ook uit hoofd-
stuk 2, waar in beschrijvende zin werd gekeken naar verschillen tussen gemeenten
en provincies, is niet gebleken dat het al dan niet deelnemen aan het Actieplan (of de
wijze waarop eventuele deelname gestalte kreeg) systematisch samenhing met ver-
anderingen in passieve of actieve cultuurdeelname tussen 1999 en 2003. Hoewel er
enkele significante verschillen gevonden werden, waren deze te weinig eenduidig om
van effectiviteit van het Actieplan zelf, of de wijze van uitvoering ervan, te kunnen
spreken. De in hoofdstuk 2 gevonden indicaties voor het succes van een provinciale
aanpak van het Actieplan via gemeenten verdwenen in de strengere causale analyse
van hoofdstuk 3. Niettemin is er tussen 1999 en 2003 grosso modo sprake geweest
van een toegenomen belangstelling voor diverse vormen van cultuur (hoofdstuk 2).
Maar deze stijging dient dus niet te worden toegeschreven aan de Actieplaninter-
venties als zodanig.
Die interventies hebben vooralsnog evenmin geleid tot een verjonging van het
publiek. In de groep jongvolwassenen (16 tot 30 jaar) waren de traditionele podium-
kunsten en het cultureel erfgoed geen groeimarkt. Bij hen is de visuele cultuur wel
in opmars. Nederlanders met Turkse, Marokkaanse, Surinaamse en Antilliaanse
achtergrond gaan wel iets vaker dan voorheen naar een aantal vormen van cultuur.
Gezien de ondervertegenwoordiging van (delen van) deze groepen, doordat de vra-
genlijst geheel in het Nederlands is afgenomen, is het niet goed mogelijk antwoord
te geven op de vraag of de Actieplaninspanningen hiervoor verantwoordelijk zijn
geweest. In de zeven gemeenten die avant la lettre met het Actieplan zijn gestart, zijn
er wel indicaties in die richting.
4.2 Discussie
Ten slotte kan een drietal kanttekeningen worden geplaatst bij de in dit rapport uit-
gevoerde evaluatie. De eerste twee hebben met het Actieplan zelf te maken, de laatste
met de wijze waarop de effectiviteit daarvan onder de loep is genomen.
Om te beginnen moet de vraag gesteld worden of het realistisch is te verwachten
dat een Actieplan binnen een jaar een duidelijk effect kan sorteren. Zoals reeds in
de inleiding vermeld, beslaat de jongste peiling (avo 2003) de cultuurparticipatie de
periode herfst 2002-herfst 2003, toen veel projecten opgestart vanuit het Actieplan
zich nog in een pril stadium bevonden. Hoewel een vergelijking tussen gemeenten
46
die er al vroeg mee zijn begonnen en overige gemeenten (§ 2.3) geen verschillen
tussen beide groepen lieten zien, is het mogelijk dat bij de volgende meting in 2007,
dankzij het voortzetten van programma's uit de periode 2001-2004, wel een effect
kan worden gemeten. De evaluatie die hier is uitgevoerd, komt dus wat vroeg.
Ten tweede behelst het Actieplan maar een beperkt deel van de totale cultuurbe-
groting van het rijk, de provincies en de betrokken gemeenten en provincies. Naast
min of meer autonome ontwikkelingen in cultuurdeelname, is het dus ook zo dat
andere beleidsinspanningen dan de Actieplaninterventies, die toch soortgelijke
doelen dienen, meer gewicht in de schaal leggen. Dat maakt het extra moeilijk om de
beoogde Actieplaneffecten binnen dat geheel te ontwaren. Het is bovendien mogelijk
dat het Actieplanbudget voor een deel is gebruikt om reeds bestaande cultuurprojec-
ten te subsidiëren die voorheen nog niet werden gesubsidieerd of die uit andere bron
werden gesubsidieerd. In dat geval is het ook niet realistisch te verwachten dat de
cultuurdeelname sterk zou zijn gestegen dankzij het Actieplan.
Ten derde hebben de in dit rapport uitgevoerde analyses een generiek, globaal
karakter. Zo zijn verschillen tussen provincies (zoals in tabel 2.4) alleen globaal
getoetst. Wanneer provincies met opvallende scores specifiek zouden worden afgezet
tegen de overige (bijvoorbeeld Limburg en Utrecht versus de overige provincies),
zouden er wellicht meer statistisch significante effecten gevonden zijn. Er is voor
gekozen om niet al te nadrukkelijk op significantie te `jagen' via dergelijke nadere
uitsplitsingen en specificaties, omdat het in dit rapport om een eerste, algemene
evaluatie gaat.
Het is denkbaar dat effecten van het Actieplan onzichtbaar blijven omdat Actie-
plangemeenten hun eigen accenten leggen in plaats van op alle culturele terreinen
gelijkelijk in te zetten. Dat betekent dat er onder de Actieplangemeenten per onder-
zochte vorm van actieve of passieve cultuurdeelname ook steeds gemeenten zullen
zijn geweest die aan de betreffende vorm geen bijzondere aandacht hebben geschon-
ken. Met behulp van meer specifieke informatie over de initiatieven per gemeente
kan hier in een volgend onderzoek wellicht gedetailleerder op in worden gegaan,
zodat het mogelijk wordt om per cultureel terrein alleen de Actieplangemeenten die
op dat terrein interventies gepleegd hebben te vergelijken met de overige gemeenten.
Conclusies en discussie 47
Bijlage A
Het Aanvullend voorzieningengebruik onderzoek (avo)
Het avo is een vierjaarlijks onderzoek om gegevens te verkrijgen over het gebruik
van een groot aantal maatschappelijke en culturele voorzieningen door de Neder-
landse bevolking. Het onderzoek richt zich zowel op meting van het gebruik van
voorzieningen als op meting van een breed scala van kenmerken die een huishouden
en de individuele personen binnen een huishouden karakteriseren.
Doelpopulatie Nederlandse bevolking van 6 jaar en ouder, zelfstandig
wonend
Soort onderzoek enquête
Steekproefeenheid huishouden
Entiteiten personen en huishoudens
Steekproefkader ptt-afgiftepuntenbestand
Verzamelmethode mondelinge en schriftelijke vragenlijst
Opdrachtgever Sociaal en Cultureel Planbureau (scp)
Frequentie vierjaarlijks, vanaf 1979
Weging personen: naar leeftijd/geslacht/burgerlijke staat/urba-
nisatiegraad (vanaf 1995 `stedelijkheid'); huishoudens:
naar weegfactor hoofd huishouden
Berichtgevers voor sommige kinderen één van de ouders
Verslagperiode het gebruik van voorzieningen wordt gepeild voor een
voorgaande periode, variërend van enkele maanden tot
enkele jaren
avo 1999
Uitvoerder veldwerk GfK Nederland
Veldwerkperiode september 1999 februari 2000
Steekproefmethode enkelvoudige aselecte adressensteekproef
Steekproefomvang 9216 huishoudens
Respons 6125 huishoudens; 13.490 personen (66%)
avo 2003
Uitvoerder veldwerk GfK Panel Services Benelux
Veldwerkperiode september 2003 januari 2004
Steekproefmethode enkelvoudige aselecte adressensteekproef
Steekproefomvang circa 10.000 huishoudens
Respons 6404 huishoudens; 13.776 personen (circa 64%)
48
Literatuur
Broek, A. van den, F. Huysmans en J. de Haan (2005). Cultuurminnaars en cultuurmijders.
Trends in de belangstelling voor kunsten en cultureel erfgoed. Den Haag: Sociaal en Cultureel
Planbureau (scp-publicatie 2005/7).
Florida, R. (2002). The Rise of the Creative Class. And How It's Transforming Work, Leisure, Commu-
nity and Everyday Life. New York: Basic Books.
Hitters, E., M. Mol, en O. van der Vet (2003). Zes Casestudies Actieplan Cultuurbereik.
Vier stedelijke en twee provinciale programma's cultuurbereik in 2001 en 2002. Rotterdam:
Erasmus Centrum voor Kunst- en Cultuurwetenschappen.
Hitters, E. et al. (2005). Monitor Actieplan Cultuurbereik 2003. Landelijke beleidsontwikkeling,
decentrale praktijk. Rotterdam: Erasmus Centrum voor Kunst- en Cultuurwetenschappen.
Maarse, J.A.M. (1989). `De uitvoering van overheidsbeleid'. In: A. Hoogerwerf (red),
Overheidsbeleid. Alphen a/d Rijn: Samson H.D. Tjeenk Willink.
IJdens, T. en E. Hitters (2003). Monitor Actieplan Cultuurbereik 1999-2001. Voorbereiding en vor-
mgeving van stedelijke en provinciale programma's cultuurbereik. Rotterdam: Erasmus Centrum
voor Kunst- en Cultuurwetenschappen.
49
Publicaties van het Sociaal en Cultureel Planbureau
Werkprogramma
Het Sociaal en Cultureel Planbureau stelt elke twee jaar zijn Werkprogramma vast. De tekst
van het lopende programma (2004-2005) is te vinden op de website van het scp: www.scp.nl.
Het Werkprogramma is rechtstreeks te bestellen bij het Sociaal en Cultureel Planbureau.
isbn 90-377-0165-5
scp-publicaties
Onderstaande lijst bevat een selectie van publicaties van het Sociaal en Cultureel Planbu-
reau. Deze publicaties zijn verkrijgbaar bij de boekhandel (prijswijzigingen voorbehou-
den). Een complete lijst is te vinden op de website van het scp: www.scp.nl.
Sociale en Culturele Rapporten
Sociaal en Cultureel Rapport 1998. isbn 90-5749-114-1
Sociaal en Cultureel Rapport 2000. isbn 90-377-0015-2
Sociaal en Cultureel Rapport 2002. De kwaliteit van de quartaire sector. isbn 90-377-0106-x
In het zicht van de toekomst. Sociaal en Cultureel Rapport 2004. isbn 90-377-0159-0
The Netherlands in a European Perspective. Social & Cultural Report 2000. isbn 90-377-0062-4
(English edition 2001)
Social and Cultural Report 2002. The Quality of the Public Secor (Summary). isbn 90-377-0118-3
Nederlandse populaire versie van het scr 1998
Een kwart eeuw sociale verandering in Nederland; de kerngegevens uit het Sociaal en Cultureel Rapport.
Carlo van Praag en Wilfried Uitterhoeve. isbn 90-6168-662-8
Engelse populaire versie van het scr 1998
25 Years of Social Change in the Netherlands; Key Data from the Social and Cultural Report 1998.
Carlo van Praag and Wilfried Uitterhoeve. isbn 90-6168-580-x
Nederlandse populaire versie van het scr 2000
Nederland en de anderen; Europese vergelijkingen uit het Sociaal en Cultureel Rapport 2000. Wilfried
Uitterhoeve. isbn 90-5875-141-4
scp-publicaties 2004
2004/4 Zorg en wonen voor kwetsbare ouderen. Rapportage ouderen 2004 (2004).
isbn 90-377-0156-6
2004/6 The Poor Side of the Netherlands. Results from the Dutch `Poverty Monitor', 1997-2003
(2004). isbn 90-377-0183-3
2004/7 Achter de schermen. Een kwart eeuw lezen, luisteren, kijken en internetten (2004).
isbn 90-377-0129-9
2004/8 Public Sector Performance. An International Comparison (2004). isbn 90-377-0184-1
2004/11 Verpleging en verzorging verklaard (2004). isbn 90-377-0189-2
2004/12 Trends in Time. The Use and Organisation of Time in the Netherlands (2004). isbn 90-
377-0196-5
51
2004/14 Performances du secteur public. Comparaison internationale (2004). isbn 90-377-0193-0
2004/15 Prestaties van de publieke sector. Samenvatting in zeven talen (2004).
isbn 90-377- 0194-9
2004/16 Gezondheid en welzijn van allochtone ouderen (2004). isbn 90-377-0191-4
2004/17 Sociale uitsluiting in Nederland (2004). isbn 90-377-0160-4
2004/18 Prestaties van de publieke sector. Een internationale vergelijking (2004).
isbn 90-377-0195-7
2004/19 Emancipatiemonitor 2004 (2004). isbn 90-377-0190-6
2004/20 Ouders over opvoeding en onderwijs (2004). isbn 90-377-0158-2
scp-publicaties 2005
2005/1 Landelijk verenigd. Civil society en vrijwilligerswerk IV (2005). isbn 90-377-0126-4
2005/2 Aandacht voor welzijn. Inhoud, omvang en betekenis van de welzijnssector (2005).
isbn 90-377-0204-x
2005/3 De steun voor de verzorgingsstaat in de publieke opinie, 1970-2002 (2005). isbn 90-377-
0157-4
2005/4 Kinderen in Nederland (2005). isbn 90-377-0209-0
2005/6 Culture-lovers and Culture-leavers. Trends in interest in the arts and cultural heritage in the
Netherlands (2005). isbn 90-377-0217-1
2005/7 Cultuurminnaars en cultuurmijders. Trends in de belangstelling voor kunsten en cultureel
erfgoed. Het culturele draagvlak 6 (2005). isbn 90-377-0228-7
2005/8 The Hunt for the Last Respondent (2005). isbn 90-377-0215-5
2005/11 Maten voor gemeenten 2005 (2005). isbn 90-377-0224-4
2005/12 Arbeidsmobiliteit in goede banen (2005). isbn 90-377-0203-1
2005/13 Uit elkaars buurt. De invloed van etnische concentratie op integratie en beeldvorming
(2005). isbn 90-377-0225-2
Onderzoeksrapporten 2004
2004/1 Emancipatie in estafette. De positie van vrouwen uit etnische minderheden (2004).
isbn 90-377-0162-0
2004/2 De moraal in de publieke opinie. Een verkenning van normen en waarden in bevolkingsen
quetes (2004). isbn 90-377-0163-9
2004/3 Werkt verlof? Het gebruik van regelingen voor verlof en aanpassing van de arbeidsduur
(2004). isbn 90-377-0144-2
2004/5 Maten voor gemeenten 2004 (2004). isbn 90-377-0179-5
2004/9 Moslim in Nederland. Een onderzoek naar de religieuze betrokkenheid van Turken en Marok-
kanen. Samenvatting (2004). isbn 90-377-0176-0
2004/10 Unequal Welfare States (2004). isbn 90-377-0185-x
Werkdocumenten
95 Voorstel voor de toekomstige ontwikkeling van de landelijke jeugdmonitor (2004).
isbn 90-377-0167-1
96 Nieuwe baan of nieuwe functie? Een studie naar de beloning van externe en interne mobiliteit
(2004). isbn 90-377-0172-8
98 Landelijk ramingsmodel kinderopvang (2003). isbn 90-377-0148-5
99 Sociale uitsluiting (2003). isbn 90-377-0154-x
100 Het Nationale scholierenonderzoek (nso) en het Health Behaviour in School-aged Children-
onderzoek (hbsc) vergeleken (2004). isbn 90-377-0150-7
101 Schalen van fysieke en psychosociale beperkingen. Het meten van hulpbehoefte bij de indicatie-
stelling verpleging en verzorging (2004). isbn 90-377-0151-1
52 Publicaties van het Sociaal en Cultureel Planbureau
102 Vertrouwen in de rechtspraak; theoretische en empirische verkenningen voor een monitor (2004).
isbn 90-377-0164-7
103 Bindingsloos of bandenloos. Normen, waarden en individualisering (2004).
isbn 90-377-0169-8
104 De veeleisende samenleving. De sociaal-culturele context van psychische vermoeidheid (2004).
isbn 90-377-0170-1
105 Cijferrapport Allochtone ouderen (2004). isbn 90-377-0171-x
106 Moslim in Nederland. Een onderzoek naar de religieuze betrokkenheid van Turken en Marokka-
nen (2004). isbn 90-377-0178-7 (set, 6 delen)
107 The Social State of the Netherlands. Summary (2004). isbn 90-377-0168-x
108 Naar een stelsel van sociale indicatoren voor het Integraal toezicht jeugdzaken. Advies in opdracht
van de Inspectie voor de Gezondheidszorg, de Inspectie Jeugdzorg, de Inspectie Openbare Orde en
Veiligheid en de Inspectie van het Onderwijs (2004). isbn 90-377-0186-8
109 Kosten en baten van extramuralisering (2004). isbn 90-377-0187-6
110 Verklaringsmodel verpleging en verzorging. Onderzoeksverantwoording (2005).
isbn 90-377-0199-x
112 Wijkkwaliteiten (2005). isbn 90-377-0216-3
113 Ouderen van nu en van de toekomst (2005). isbn 90-377-0219-8
114 Verzonken technologie. ict en de arbeidsmarkt (2005). isbn 90-377-0205-8
116 Vrijwilligersorganisaties onderzocht. Over het tekort aan vrijwilligers en de wijze van werving en
ondersteuning (2005). isbn 90-377-0233-3
117 Het Actieplan Cultuurbereik en cultuurdeelname, 1999-2003 (2005).
isbn 90-377-0236-8
Overige publicaties
Hollandse taferelen (2004). Nieuwjaarsuitgave 2004. isbn 90-377-0155-8
Social Europe. European Outlook 1. Annex tot the `State of the Union 2004' (2004).
isbn 90-377-0145-0
Does Leave Work? Summary (2004). isbn 90-377-0182-5
Destination Europe. Immigration and Integration in the European Union (2004).
isbn 90-377-0198-1
Hier en daar opklaringen (2005). Nieuwjaarsuitgave 2005. isbn 90-377-0212-0
De jacht op laatste respondent. Samenvatting (2005). isbn 90-377-0223-6
De grens als spiegel. Een vergelijking van het cultuurbestel in Nederland en Vlaanderen (2005).
isbn 90-377-0222-8
Publicaties van het Sociaal en Cultureel Planbureau 53
Sociaal en Cultureel Planbureau