Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap
Meer kansen voor vrouwen
Emancipatiebeleid 2008 - 2011
1
Inhoudsopgave
Inleiding 5
Samenvatting 8
Overzichtstabel doelstellingen Emancipatienota 18
Hoofdstuk 1: Arbeidsparticipatie 20
Hoofddoelstelling 1: Verhogen van de arbeidsparticipatie van vrouwen 20
in personen en in uren
Inleiding 20
Aanpak 23
Subdoelstelling 1.1: Werk moet lonen 24
1.1.1 Financieel aantrekkelijk maken van (meer uren) werken 24
1.1.2 Naar een goed functionerende markt voor persoonlijke dienstverlening 25
1.1.3 Het stimuleren van vrouwelijk ondernemerschap 27
Subdoelstelling 1.2: Combinatie van arbeid en zorg verbeteren 28
1.2.1 `7 tot 7': naar een flexibele dagindeling 28
1.2.2 Zorg voor jonge kinderen 30
1.2.3 Met een gerust hart naar de kinderopvang 31
1.2.4 Combinatie arbeid en mantelzorg 33
Subdoelstelling 1.3: Beter verdelen 33
1.3.1 Het vergroten van het aantal vrouwen in topposities 34
1.3.2 Het verminderen van de beroepenscheiding tussen vrouwen en mannen 38
1.3.3 Het verkleinen van bestaande beloningsverschillen tussen vrouwen
en mannen 40
---
Hoofdstuk 2: Vrouwen en meisjes uit etnische minderheidsgroepen 43
Hoofddoelstelling 2: Het bieden van kansen aan en het benutten van talenten
van vrouwen en meisjes uit etnische minderheidsgroepen 43
Inleiding 43
Aanpak 46
Subdoelstelling 2.1: Het verhogen van de maatschappelijke en
arbeidsparticipatie van vrouwen en meisjes uit etnische minderheden 47
2.1.1 Ondersteuning gemeenten in beleidsontwikkeling 47
2.1.2 Uitvoering van het Deltaplan Inburgering 47
2.1.3 Uitbreiding project "Duizend en één Kracht; vrouwen en
vrijwillige inzet" 48
2.1.4 Het stimuleren van sectoren om paraprofessionele functies
voor vrouwen uit etnische minderheden te creëren 48
2.1.5 Regiegroep Allochtone Vrouwen en Arbeid 48
2.1.6 Overige maatregelen 49
Subdoelstelling 2.2: Het vergroten van de zelfredzaamheid en persoonlijke
ontwikkeling van vrouwen en meisjes uit etnische minderheidsgroepen 49
2.2.1 Inzetten van vrouwelijke en mannelijke rolmodellen 50
2.2.2 Bevorderen dialoog 50
Subdoelstelling 2.3: Het bevorderen van de emancipatie van mannen en
jongens uit etnische minderheidsgroepen 50
2.3.1 Ondersteunen van lokale initiatieven 51
Hoofdstuk 3: Veiligheid 52
Hoofddoelstelling 3a: Het voorkomen en bestrijden van geweld tegen
vrouwen en meisjes 52
Inleiding 52
Aanpak 55
Subdoelstelling 3.1: Het voorkomen en bestrijden van huiselijk geweld
tegen vrouwen en meisjes 56
Subdoelstelling 3.2: De verbetering van de informatievoorziening
aan prostituees 57
Subdoelstelling 3.3: Het voorkomen en bestrijden van eergerelateerd geweld 58
---
Subdoelstelling 3.4: Aanpak vrouwelijke genitale verminking 59
Subdoelstelling 3.5: Deskundigheidsbevordering van professionals 59
Hoofddoelstelling 3b: Seksuele en relationele vorming van meisjes en jongens
en het vergroten van hun weerbaarheid tegen (seksueel) geweld 61
Inleiding 61
Aanpak 63
Subdoelstelling 3.6: Het verkrijgen van inzicht in de gevolgen van de
seksualisering van de rol van meisjes en vrouwen in de maatschappij 63
Subdoelstelling 3.7: Het vergroten van de weerbaarheid van meisjes en
jongens tegen (seksueel) geweld 64
Subdoelstelling 3.8: Het voorkomen van tienerzwangerschappen 66
Hoofdstuk 4: Internationaal emancipatiebeleid 68
Hoofddoelstelling 4: Bijdragen aan het (wereldwijd) uitbannen van alle
vormen van discriminatie van vrouwen en het structureel bevorderen
van de positie van vrouwen 68
Inleiding 68
Aanpak 75
Subdoelstelling 4.1: Het borgen van de structurele aandacht voor de
positie van vrouwen in ontwikkelingsgebieden 77
Subdoelstelling 4.2: Het verbeteren van de seksuele en reproductieve
gezondheid en rechten, in het bijzonder van meisjes en vrouwen 79
Subdoelstelling 4.3: Het borgen van systematische aandacht voor
de effecten van internationale vredesmissies op lokale vrouwen en het geven
van aandacht, waar nodig, aan de samenstelling van de uit te zenden eenheid 80
Subdoelstelling 4.4: Structurele aandacht voor de verbetering van
de positie van vrouwen in alle internationale dossiers 82
---
Inleiding
In het Coalitieakkoord Balkenende IV is afgesproken dat er een nieuwe emancipatienota komt
in deze kabinetsperiode. Deze nota `Meer kansen voor vrouwen' ligt nu voor u en beschrijft
het emancipatiebeleid voor de periode 2008-2011. Deze nota vervangt het
meerjarenbeleidplan emancipatie 2006-2010 van het vorige kabinet.
De nota neemt als vertrekpunt dat er weliswaar veel is bereikt, maar dat de emancipatie niet
af is. Dit blijkt onder andere uit de Emancipatiemonitor 2006 van het Sociaal en Cultureel
Planbureau en de eindrapportage van de Visitatiecommissie Emancipatie `Een beetje beter is
niet goed genoeg!'. Er blijft een grote kloof tussen gelijke rechten van vrouwen en mannen
enerzijds en de maatschappelijke realiteit anderzijds. Om de stagnatie in het
emancipatieproces te doorbreken is een trendbreuk nodig. Het kabinet zal daarom een
nieuwe impuls aan het emancipatiebeleid geven landelijk, provinciaal en op gemeentelijk
niveau.
Het kabinet onderschrijft het streven van 80% uit het SER MLT advies. Het CPB heeft in zijn
adviezen aan de SER geïllustreerd hoe deze doelstelling bereikt zou kunnen worden. Hierbij is
onderscheid gemaakt in de categorieën mannen en vrouwen 20-54 en ouderen 55-64. Ten
behoeve van de emancipatienota is door het CPB uitgerekend wat deze illustratie zou
betekenen voor de categorie vrouwen 20 - 64. Dit komt neer op 74% in 2016. Om dit te
kunnen bereiken worden in deze kabinetsperiode een aantal nieuwe maatregelen genomen
zoals een extra fiscale stimulans om niet-werken te ontmoedigen, en werken meer lonend te
maken. Ook wordt het aantrekkelijker en eenvoudiger om arbeid en zorg te combineren door
de verbetering van de toegankelijkheid en kwaliteit van kinderopvang en een verruiming van
het ouderschapsverlof van 13 naar 26 weken. Omdat een trendbreuk ook een cultuuromslag
vergt zal er een Taskforce Deeltijdplus worden ingesteld die gericht is op een
cultuurverandering in bedrijven en een positievere beeldvorming bij vrouwen zelf.
Rolmodellen zullen worden ingezet om meisjes te interesseren voor techniek. Koplopers
onder provincies en gemeenten die afspraken maken over slimmere openingstijden in de zorg
en dienstverlening en over flexibele arbeidstijden en plaatsonafhankelijke dienstverlening
zullen worden ondersteund.
Behalve voor arbeidsparticipatie zijn ook voor het vergroten van het aantal vrouwen aan de
top en het verminderen van beloningsverschillen tussen vrouwen en mannen nieuwe
---
streefwaarden en plannen geformuleerd. De overheid zal zelf het goede voorbeeld geven. Het
streven is dat in 2011 25% van de Algemene Bestuursdienst vrouw is en dat de
beloningsverschillen tussen vrouwen en mannen in de overheidssector zijn gehalveerd.
De doelstellingen ten aanzien van het aandeel van vrouwen in het totale nationale inkomen en
het aandeel van mannen in de zorgtaken zijn geschrapt. De doelstelling ten aanzien van het
aandeel van vrouwen in het totale inkomen is inmiddels gehaald. De doelstelling ten aanzien
van het aandeel van mannen in de zorgtaken past niet in de visie van dit kabinet. Dit kabinet
wil sturen op een betere combineerbaarheid van arbeid en zorg voor vrouwen én mannen,
niet op een herverdeling van de zorgtaken tussen vrouwen en mannen thuis. De doelstelling
dat 60% van de vrouwen in 2010 economisch zelfstandigheid is, kan onmogelijk meer worden
gehaald. Het huidige niveau ligt hier te ver onder en stijgt maar langzaam. Door de extra inzet
op een grotere arbeidsparticipatie van vrouwen is de verwachting dat deze streefwaarde in
2016 wel is bereikt. Voor 2010 blijft het doel 65% arbeidsparticipatie vrouwen te bereiken
staan.
Naast het thema van de arbeidsparticipatie en de positie van vrouwen op de arbeidsmarkt
gaat de nota in op een drietal thema's: het talent van vrouwen uit etnische minderheden, het
(seksueel) geweld tegen meisjes en vrouwen en de positie van meisjes en vrouwen in de
wereld. Deze thema's waren ook onderdeel van de vorige emancipatienota. De beleidsinzet op
deze thema's wordt nu verbreed en geïntensiveerd. Er wordt onder andere meer aandacht
gegeven aan het belang van emancipatie van jongens en mannen uit etnische minderheden
en van preventie van (seksueel) geweld via het onderwijs.
Het thema van deelname van vrouwen in besluitvorming en bestuur dat een apart thema was
in de vorige emancipatienota is in deze nota in verbinding gebracht met het thema van meer
vrouwen in topposities bij de overheid, in het onderwijs en bedrijfsleven. Ook bij die functies
gaat het om besluitvormende posities en wordt de beleidsinzet op een vergelijkbare wijze
vormgegeven. De kern daarvan bestaat uit het agenderen van de waarde van evenredige
vertegenwoordiging en diversiteit, en het zichtbaar maken van resultaten.
Voor de nieuwe impuls in het emancipatiebeleid wordt in deze kabinetsperiode indicatief een
extra bedrag oplopend tot 10 miljoen euro in 2011 vrijgemaakt in de begroting van het
ministerie van OCW. Dit bedrag is zowel voor het emancipatiebeleid als voor het homo-
emancipatiebeleid bestemd. De extra middelen zullen worden ingezet om een nieuwe impuls
aan het emancipatiebeleid geven landelijk, provinciaal en op gemeentelijk niveau, om
---
emancipatie beter binnen de verschillende beleidsdomeinen te verankeren en om het
emancipatieproces in de samenleving te versterken.
De wijze waarop de departementen het emancipatiebeleid binnen hun eigen domein
vormgeven is door de departementen beschreven aan de hand van 5 voorwaarden voor
succesvolle verankering van het emancipatiebeleid. Deze zijn ontleend aan de kabinetsnota
Gendermainstreaming (2001) en zijn in lijn met internationale documenten. Deze
voorwaarden zijn: commitment van ambtelijke en politieke leiding, duidelijke
verantwoordelijkheidstoedeling, aanwezigheid van deskundigheid, toepassing van
instrumenten, aanwezigheid van doelen en middelen.
De departementen sturen hun bijdragen aan het emancipatiebeleid en hun reactie op de
eindrapportage van de Visitatiecommissie Emancipatie ieder afzonderlijk naar de Kamer.
Hiermee wordt uitdrukking gegeven aan de eigen verantwoordelijkheid en
verantwoordingsplicht die ieder departement afzonderlijk heeft. De bijdragen vormen een
aanvulling op de voorliggende nota die zich beperkt tot de prioritaire thema's. Uit de
departementale rapportages blijkt dat rijksbreed sprake is van een betere verankering van
het emancipatiebeleid en van nieuwe initiatieven.
Gelijktijdig met de emancipatienota is door mij ook een beleidsdoorlichting emancipatie naar
de Kamer gestuurd. De beleidsdoorlichting geeft een goed inzicht op hoofdlijnen van de
doelen, instrumenten, middelen en resultaten van het emancipatiebeleid en kan dus goed als
achtergronddocument bij de emancipatienota worden gelezen.
De minister voor Onderwijs Cultuur en Wetenschap,
dr. Ronald H.A. Plasterk
---
Meer kansen voor vrouwen
Samenvatting
Er is veel bereikt
In de strijd voor gelijke rechten en kansen voor vrouwen en mannen hebben we in Nederland
in relatief korte tijd veel bereikt. Het is pas 50 jaar geleden dat de juridische
handelingsonbekwaamheid van de gehuwde vrouw uit het wetboek werd geschrapt en dat
leraressen en vrouwelijke ambtenaren verplicht waren ontslag te nemen als zij trouwden.
De motie Tendeloo maakte geschiedenis. De tekst was kort en krachtig: "De Kamer, gehoord
de besprekingen over het KB van 13 september 1955, van oordeel, dat het hier niet op de weg
van de Staat ligt de arbeid van de gehuwde vrouw te verbieden, nodigt de Regering uit de
hiermee strijdende voorschriften te herzien." Een zeer kleine meerderheid, 46 tegen 44,
stemde voor. Daaronder waren alle vrouwelijke Kamerleden.
Sindsdien hebben we veel voortgang geboekt. De uitgangspunten van seksegelijkheid en
gelijke behandeling van vrouwen en mannen zijn juridisch verankerd in internationale
verdragen en Europese en nationale wetgeving, onder meer in het VN-Vrouwenverdrag, het
Verdrag van Amsterdam en gelijke behandelingswetgeving. Steeds meer vrouwen nemen deel
aan alle domeinen van het maatschappelijke leven: de politiek, het bestuur, de wetenschap,
de cultuur, de media, de arbeid, de sport, etc. Emancipatie is daardoor in Nederland meer
vanzelfsprekend geworden.
Niet overal in de wereld is dat zo
Helaas zijn er nog veel landen waar de emancipatie minder ver is, waar rechten van meisjes
en vrouwen met voeten worden getreden en waar het recht op onderwijs en de seksuele en
reproductieve rechten ("baas in eigen buik") niet goed geborgd en beschermd zijn. De inzet
van Nederland voor de verbetering van de positie van meisjes en vrouwen in de wereld blijft
daarom hard nodig, zeker nu fundamentalistische en orthodoxe religieuze stromingen
wereldwijd aan kracht winnen.
Ook in Nederland is de emancipatie niet af
---
Hoewel er in Nederland veel vooruitgang is geboekt op het gebied van de
vrouwenemancipatie, blijft er een grote kloof bestaan tussen de gelijke rechten van vrouwen
en mannen enerzijds en de maatschappelijke realiteit anderzijds. Die kloof is in de afgelopen
jaren nauwelijks kleiner geworden. Het emancipatieproces stagneert. Het aantal vrouwen in
topposities bij de overheid, in het onderwijs en het bedrijfsleven stijgt maar langzaam en de
beloningsverschillen tussen vrouwen en mannen zijn al jaren onveranderd groot. Hoewel
jonge vrouwen hun onderwijsachterstand op mannen hebben ingehaald, is dit niet terug te
zien in de inkomenspositie van vrouwen of in hun positie op de arbeidsmarkt. De
arbeidsdeelname van vrouwen in uren en het aantal vrouwen in topposities behoren tot de
laagste in Europa. Dit is het gevolg van het grote aantal vrouwen dat stopt met werken of
minder gaat werken in de leeftijd van gezinsvorming (35 tot 40 jaar). Het talent van vrouwen
wordt hierdoor onvoldoende benut.
Een ander gevolg van de haperende emancipatie is dat het aantal vrouwen dat economisch
zelfstandig is, maar langzaam toeneemt. Dit komt vooral omdat veel vrouwen met kinderen
niet werken of weinig uren werken.
Tweederde van de Turkse en Marokkaanse vrouwen in de leeftijd tot 35 jaar heeft geen
startkwalificatie. Zij zijn vaak via huwelijksmigratie naar Nederland gekomen, hebben geen
onderwijs in Nederland gevolgd en hebben moeite met het vinden van betaald werk. Door
traditionele rolopvattingen van mannen, gebrek aan beheersing van de Nederlandse taal en
contacten buiten de eigen gemeenschap dreigt bovendien maatschappelijk isolement. Een
hele nieuwe generatie vrouwen dreigt hierdoor achterstand op te lopen. Dit heeft ook effect
op de ontwikkelingskansen en emancipatie van hun kinderen.
Stereotiepe beeldvorming en rolmodellen
Gelijke kansen in de praktijk zijn niet vanzelfsprekend. Dat begint al heel vroeg in de
opvoeding en het onderwijs van meisjes en jongens. Het technische talent van meisjes en het
verzorgende talent van jongens worden minder opgemerkt, minder gewaardeerd en minder
aangemoedigd. Een sterke segregatie in opleidingen en beroepen, en grote verschillen in
arbeidsmarkt- en inkomenspositie tussen vrouwen en mannen zijn hiervan op latere leeftijd
het gevolg. Vanuit het oogpunt van emancipatie en de meerwaarde die diversiteit heeft voor
de werkvloer is dat ongewenst. Een grotere diversiteit aan rolmodellen is nodig en kan
meisjes stimuleren om andere studie- en beroepskeuzes te maken dan ze traditioneel doen en
meer te investeren in hun loopbaan.
Nieuwe inzichten en uitdagingen
---
Het emancipatieproces verandert. In de afgelopen jaren zagen we steeds duidelijker dat de
participatie van vrouwen niet in de eerste plaats een herverdelingsvraagstuk is maar vooral
een combinatievraagstuk. In Nederland wil de overgrote meerderheid van de vrouwen het
moederschap combineren met een (kleine) deeltijdbaan. Vrouwen zeggen dat ze niet méér
gaan werken als hun partner minder gaat werken. Vrouwen willen wel meer gaan werken als
ze hun werktijden flexibel kunnen indelen, als ze mogelijkheden krijgen om thuis te werken en
als ze meer van hun netto-inkomen overhouden.
Het vrouwelijk talent kan vanuit het oogpunt van vergrijzing niet gemist worden. Het kabinet
en de sociale partners moeten dus fors investeren om werk te scheppen dat loont en dat te
combineren is met zorg voor kinderen en mantelzorg. Niet alleen moeders maar ook vaders
hebben daar baat bij.
Een ander inzicht is dat de emancipatie van jongens en mannen uit etnische minderheden
achterblijft. Meisjes en vrouwen uit etnische minderheden geven steeds indringender aan dat
de traditionele opvattingen van jongens en mannen hun emancipatie, integratie en
participatie belemmeren en dat hierdoor spanningen ontstaan in opvoeding, huwelijk en
gezin. Er is behoefte aan dialoog met jongens en mannen over emancipatie. Het succes van
het vadercentrum in Den Haag toont aan dat er bij veel mannen zelf ook een grote behoefte
bestaat aan dialoog, persoonlijke en sociale ontwikkeling. Experimenten bij arbeidstoeleiding
en re-integratie laten zien dat een aanpak voor vrouwen en mannen samen effectiever is dan
een individuele benadering. De emancipatie van jongens en mannen uit etnische
minderheden vraagt dus nadrukkelijk om extra aandacht.
Een nieuwe uitdaging in het emancipatieproces is de seksualisering van de maatschappij,
onder andere door de alom aanwezige portrettering van meisjes en vrouwen als lustobject en
de onhaalbare schoonheidsidealen die daarmee verbonden zijn. Via allerlei media komen
meisjes en jongens op steeds jongere leeftijd in aanraking met openlijke seksuele
handelingen, toespelingen en toenaderingen. Daarmee worden deze steeds meer een
`gewoon' onderdeel van de jeugdcultuur. Meisjes en jongens staan daarmee voor nieuwe
uitdagingen, evenals hun ouders. Was in het verleden het emancipatieproces van jongeren
sterk verbonden met het bevechten van vrijheid en eigen keuzes, nu is de vrijheid voor veel
jongeren zo groot dat emancipatie ook verbonden raakt met de risico's van grenzeloze
vrijheid. Dat geldt in het bijzonder op het gebied van seksualiteit. Jongeren zijn relatief
kwetsbaar en niet altijd in staat hun eigen grenzen goed te stellen en die van anderen te
respecteren.
10
Trendbreuk nodig
De stagnatie van het emancipatieproces vraagt om een trendbreuk. Daarom wil het kabinet
meer kansen creëren voor vrouwen:
1) meer kansen voor vrouwen op de arbeidsmarkt;
2) meer kansen voor het talent van vrouwen uit etnische minderheden;
3) meer kansen voor meisjes en vrouwen op een leven zonder (seksueel) geweld;
4) meer kansen voor meisjes en vrouwen in de rest van de wereld, met name in
ontwikkelingslanden.
Uitgangspunt van het kabinetsbeleid zijn het Meerjarenbeleidsplan Emancipatie 2006-2010
en de gesprekken van het kabinet met het maatschappelijk veld over de noodzakelijke nieuwe
impulsen in het emancipatiebeleid. Veel van de emancipatiedoelen zijn al in 2000
geformuleerd. Door de stagnatie van het emancipatieproces in de afgelopen jaren zijn deze
moeilijk haalbaar geworden. Het kabinet wil een inhaalslag maken met een actievere
opstelling, nieuwe maatregelen en extra investeringen.
Overheid geeft goede voorbeeld
De overheid zal zelf het goede voorbeeld geven bij de benoeming van vrouwen in topposities
en bij de gelijke beloning van vrouwen en mannen. Het streven is het beloningsverschil
tussen mannen en vrouwen in deze kabinetsperiode te halveren. Op dit moment zijn alle 14
secretarissen-generaal man. Inzet is dat in 2011 25% van de ABD-posities ingevuld wordt
door vrouwen. Algemene en algemeen technische adviescolleges moeten voor de helft uit
vrouwen bestaan. Om het aantal vrouwelijke hoogleraren te vergroten, hanteert het kabinet
voor 2010 een streefwaarde van 15%. Ook voor de andere onderwijssectoren zijn
kwantitatieve streefwaarden geformuleerd. Het kabinet zal anderen aansporen het goede
voorbeeld te volgen en concrete streefwaarden te benoemen. De resultaten van
medeoverheden, onderwijsinstellingen en bedrijfsleven zullen via monitoring en
benchmarking (het vergelijken van prestaties) worden gevolgd en vergeleken. Het is van
belang dat goede en slechte prestaties via `naming and shaming' zichtbaar worden.
Meer kansen voor vrouwen op de arbeidsmarkt
Het kabinet onderschrijft de analyse uit het MLT SER advies dat in de toekomst een extra
stijging van de arbeidsparticipatie noodzakelijk is om de vergrijzingslast op te vangen. Hiertoe
---
hebben sociale partners zich gecommitteerd aan een participatiedoelstelling van 80% in
2016. Dit vraagt om een flinke ambitie. Voorkomen moet worden dat vrouwen in de fase van
gezinsvorming (leeftijd 35-40 jaar) vroegtijdig uitvallen. Bevorderd moet worden dat meer
vrouwen meer uren gaan werken. In het beleidsprogramma van het kabinet is daarvoor een
uitgebreid pakket maatregelen opgenomen.
Er komt een extra fiscale stimulans om niet-werken te ontmoedigen en werken meer lonend
te maken, ook voor vrouwen. De overdraagbare heffingskorting voor de niet-werkende
partner wordt afgebouwd in 15 jaar. Het wordt aantrekkelijker en eenvoudiger om arbeid en
zorg te combineren: het kabinet verbetert de toegankelijkheid en kwaliteit van kinderopvang
en verruimt het ouderschapsverlof van 13 naar 26 weken, zodat minder vrouwen stoppen met
werken als er kinderen komen en meer vrouwen na het verlof weer aan het werk gaan. Verder
zal het kabinet het aantal brede scholen vergroten, en de aansluiting tussen onderwijs,
opvang, sport en culturele activiteiten verbeteren, onder andere door 2500
combinatiefuncties te scheppen. Er komt een publieke uitkeringsregeling voor
zwangerschaps- en bevallingsverlof voor zelfstandigen.
Het kabinet zal een Taskforce Deeltijdplus instellen om de arbeidsdeelname en arbeidsduur
van vrouwen te vergroten en een breder draagvlak te geven. Dit vraagt om een cultuuromslag
in de bedrijven en om een positievere beeldvorming bij vrouwen zelf. Het moet makkelijker en
aantrekkelijker zijn voor vrouwen om meer uren te werken. In veel bedrijven is de
mogelijkheid tot flexibele arbeidstijden nog beperkt. Het kabinet zal samen met de provincies
en gemeenten werken aan flexibele openingstijden en dienstverlening op maat zodat het
combineren van arbeid en zorg voor kinderen en ouders beter mogelijk wordt.
Om te bevorderen dat de toekomstige generatie vrouwen economisch zelfstandig wordt,
worden meisjes gestimuleerd tot een grotere diversiteit in studie- en beroepskeuze, en tot
een grotere investering in hun loopbaan. Bij scholen die meedoen aan
stimuleringsprogramma's meisjes en techniek is een stijging van 10-25% te zien in het aantal
meisjes dat kiest voor een technisch studieprofiel. Het kabinet investeert hier in de komende
jaren verder in. Bestaande goed werkende initiatieven zullen worden verbreed en
geïntensiveerd en vrouwelijke rolmodellen zullen worden ingezet.
Meer kansen voor het talent van vrouwen uit etnische minderheden
Het kabinet wil de maatschappelijke participatie van 50.000 vrouwen uit etnische
minderheden vergroten door ze te begeleiden naar vrijwilligerswerk en betaalde arbeid.
12
Beheersing van de Nederlandse taal en kennis over de Nederlandse cultuur is hiervoor een
eerste voorwaarde. Het Deltaplan Inburgering moet leiden tot een inhaalslag in de
inburgering. Daardoor krijgen ook vrouwen die al langer in Nederland zijn de kans een
inburgeringscursus te volgen. Het project Duizend en één Kracht, dat gericht is op
vrijwilligerswerk, wordt hieraan gekoppeld, zodat duale trajecten van inburgering en
maatschappelijke participatie ontstaan. Het streven is de versnippering van goede
initiatieven te stoppen.
Voor vrouwen zonder startkwalificatie is een sluitend aanbod van inburgering, onderwijs,
maatschappelijke participatie en uiteindelijk ook betaalde arbeid nodig. Dit ook vanuit de
gedachte dat toerusting van vrouwen op langere termijn kan bijdragen aan het voorkomen
van geweld. In het bestuursakkoord met de gemeenten heeft het kabinet de afspraak gemaakt
25.000 niet-uitkeringsgerechtigden naar werk te begeleiden. Deze afspraak biedt ook
vrouwen uit etnische minderheden nieuwe mogelijkheden. Het zelfde geldt voor de plannen
die gemeenten maken voor de 40 aandachtswijken. Met sociale partners is afgesproken dat
zij (paraprofessionele) functies creëren voor vrouwen uit etnische minderheden. Dat maakt
de talenten van deze vrouwen op de arbeidsmarkt ook beter zichtbaar. Daarnaast zal het
kabinet de landelijke `uitrol' ondersteunen van emancipatie-initiatieven voor meisjes en
vrouwen uit etnische minderheden die in de afgelopen jaren hun waarde hebben bewezen.
Het kabinet wil voorkomen dat meisjes en vrouwen door traditionele opvattingen,
vrijheidsinperking of (dreiging met) geweld worden belemmerd in hun emancipatie, integratie
en participatie. De emancipatie van jongens en mannen uit etnische minderheden zal daarom
extra aandacht krijgen.
Meer kansen voor meisjes en vrouwen op een leven zonder (seksueel) geweld
Emancipatie is nauw verbonden met zelfbeschikking van vrouwen: de ruimte om in vrijheid en
veiligheid keuzes te maken. De veiligheid van vrouwen laat nog zeer te wensen over. Huiselijk
geweld en seksueel geweld komen ook in Nederland op grote schaal voor. Eergerelateerd
geweld en de omvang van onvrijwillige prostitutie en vrouwenhandel zijn zorgelijk. Vrouwen
zonder zelfstandig inkomen of verblijfsstatus zijn in het bijzonder kwetsbaar. Het kabinet
intensiveert en verbreedt de huidige aanpak om geweld te verminderen.
Ook jongeren zijn relatief kwetsbaar en niet altijd in staat hun eigen grenzen goed te
bewaken. Het kabinet acht het daarom van groot belang meer aandacht te geven aan
mediawijsheid, seksuele en relationele vorming en weerbaarheid, en aan
deskundigheidsbevordering op dit terrein. Seksuele voorlichting alleen is niet genoeg. Meisjes
en jongens moeten ook hun eigen grenzen leren stellen, de grenzen van anderen leren
13
respecteren, en weerbaar leren zijn tegen ongewenste seksuele toenadering en geweld. Het
kabinet zal verkennen wat jongeren, ouders en professionals op dit gebied nodig hebben en
wat er verbeterd kan worden. Het kabinet trekt extra geld uit voor methodiekontwikkeling en
toepassing op het terrein van seksuele en relationele vorming en weerbaarheid in het
onderwijs en deskundigheidsbevordering in beroepsopleidingen.
Meer kansen voor meisjes en vrouwen in ontwikkelingsgebieden
Het kabinet wil de structurele aandacht voor de positie van meisjes en vrouwen in
ontwikkelingsgebieden verbeteren. Het heeft hiertoe samen met een groot aantal
maatschappelijke organisaties eerder dit jaar de akkoorden van Schokland getekend.
Nederland zal andere landen aansporen om hun politieke en financiële beloftes na te komen.
In het bijzonder geldt dit de seksuele en reproductieve rechten van vrouwen en het recht op
onderwijs voor meisjes. Op het terrein van vredesmissies en conflictpreventie voert het
kabinet een nationaal actieplan uit.
Beter emancipatiebeleid op de departementen
Het kabinet wil het emancipatiebeleid rijksbreed versterken. Dit geldt voor de prioritaire
beleidsthema's die in deze nota zijn uitgewerkt, maar ook voor andere beleidsthema's, die in
deze nota niet aan de orde komen. Voorbeelden hiervan zijn fysieke beleidsterreinen als
volkshuisvesting, ruimtelijke ordening, milieu, landbouw, natuurbeheer, waterschap, verkeer
en vervoer. Hier liggen kansen om emancipatie en duurzaamheid aan elkaar te verbinden. De
verantwoordelijke vakdepartementen werken dit verder uit. Dit kan ook binnen een breder
diversiteitsbeleid vormgegeven worden.
De Visitatiecommissie Emancipatie heeft in haar eindrapportage `Een beetje beter is niet goed
genoeg!' over het emancipatiebeleid geconcludeerd dat het ontbreekt aan deskundigheid op
het gebied van emancipatie en aan structurele verankering van het emancipatiebeleid op de
departementen. Ook ontbreekt het aan centrale sturing op het emancipatiebeleid. Dit kabinet
wil hierin verbetering brengen door de bijdrage aan het emancipatiebeleid van de
vakdepartementen zo transparant en toetsbaar mogelijk te maken, de
emancipatiedeskundigheid te vergroten en de rol van de minister voor Emancipatie als
aanjager en ondersteuner van het emancipatiebeleid actiever in te vullen.
De departementen sturen ieder hun eigen reactie op de eindrapportage van de
Visitatiecommissie en hun eigen bijdrage aan het emancipatiebeleid naar de Kamer. In de
14
bijdragen geven de departementen invulling aan de voorwaarden voor succesvolle
verankering en uitvoering van het emancipatiebeleid. Deze voorwaarden zijn: commitment
van de politieke en ambtelijke top voor emancipatiebeleid, heldere
verantwoordelijkstoedeling op het emancipatiebeleid, beschikbaarheid van
emancipatiedeskundigheid, inzet van emancipatie-instrumenten, duidelijkheid over
emancipatiedoelen en middelen. De bijdragen van de departementen laten zien dat het
emancipatiebeleid rijksbreed beter verankerd is en dat er ook nieuwe initiatieven zijn. Ieder
departement geeft daar afhankelijk van de fase waarin het emancipatiebeleid zit en de aard
van het beleidsomein op een eigen wijze vorm aan.
In 2010 voert het kabinet een `midterm review' uit op het emancipatiebeleid op de
departementen. De review zal door de departementen zelf worden uitgevoerd en ingaan op de
resultaten die in deze kabinetsperiode zijn geboekt en een verkenning van nieuwe kansen
bevatten.
De minister voor Emancipatie zal met de departementen afspraken op maat maken over
samenwerking en ondersteuning bij de versterking van het emancipatiebeleid op de
departementen. De afspraken kunnen betrekking hebben op bijvoorbeeld de versterking van
de emancipatiedeskundigheid of de wijze van uitvoering van de departementale
verkenningen. Daarnaast streeft de minister naar samenwerking met minimaal 25
gemeenten. Maatschappelijke instellingen, emancipatiebureaus, vrouwenorganisaties en
zelforganisaties kunnen daar een belangrijke bijdrage aan leveren. Voor de impuls op
landelijk, provinciaal en gemeentelijk niveau trekt het kabinet extra geld uit.
Kwaliteit van de kennisinfrastructuur emancipatie
Het kabinet wil zowel de kwaliteit als efficiency van de kennisinfrastructuur voor emancipatie
verbeteren. Het Internationaal Informatiecentrum en Archief voor de Vrouwenbeweging
(IIAV) zal worden ondergebracht bij het Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG). Verwacht
wordt dat hierdoor de kwaliteit van collectiebeheer en de bereikbaarheid en toegankelijkheid
van informatie beter wordt. Ook voor E-Quality geldt dat fusie met andere kennisinstellingen
naar verwachting zal leiden tot verdere kwaliteit- en efficiencywinst. Het kabinet onderzoekt
de mogelijkheden daartoe. Daarnaast zal voor beide instellingen kritisch bezien worden welke
taken wel en niet tot de basiskennisinfrastructuur behoren.
Extra geld voor het emancipatieproces in de samenleving
15
Als onderdeel van het beleidsprogramma van het kabinet is voor de ondersteuning van het
emancipatieproces in de samenleving deze kabinetsperiode een extra bedrag beschikbaar
voor emancipatie, oplopend tot indicatief 10 miljoen in 2011. Dit geld wordt verdeeld over het
emancipatiebeleid en het homo-emancipatiebeleid. Voor de doorstroming van vrouwen naar
leidinggevende posities binnen onderwijs, cultuur en wetenschappen en voor de doorstroming
van meisjes naar technische studies zijn aanvullende middelen beschikbaar (buiten het
begrotingsartikel emancipatie).Het kabinet gebruikt het extra geld om het emancipatiebeleid
op landelijk, provinciaal en lokaal niveau aan te jagen.
De huidige subsidieregeling met relatief kleine emancipatieprojecten wordt beëindigd. Er zijn
veel waardevolle initiatieven ontwikkeld. Het is nu vooral van belang de initiatieven die in de
praktijk effectief zijn gebleken, breder toe te passen en te verankeren. Daarbij is van belang
dat gemeenten, maatschappelijke organisaties en zelforganisaties nauw samenwerken en
plannen ontwikkelen. Voor de emancipatie van jongens en mannen uit etnische minderheden
zijn ook nieuwe initiatieven nodig.
Met het extra geld voor emancipatiebeleid:
a) zal de Taskforce Deeltijdplus worden ondersteund gericht op meer werken en meer uren
werken door vrouwen;
b) zullen departementen en gemeenten op basis van samenwerkingsafspraken worden
ondersteund bij de ontwikkeling en uitvoering van emancipatiebeleid;
c) zal het project Duizend en één Kracht worden ondersteund, waarmee 50.000 vrouwen uit
etnische minderheden begeleid worden naar maatschappelijke participatie;
d) zullen koplopers onder provincies en gemeenten op basis van samenwerkingsafspraken
worden ondersteund om flexibele openingstijden en dienstverlening op maat te realiseren,
zodat werken en zorgen beter te combineren wordt;
e) zal een programma worden ondersteund om de segregatie in onderwijs en arbeidsmarkt
te verminderen en het aantal meisjes in bèta- en techniekberoepen te laten toenemen;
f) zal een programma worden ondersteund voor seksuele vorming en weerbaarheid van
jongeren en vergroting van deskundigheid van professionals;
g) zal de landelijke uitrol worden ondersteund van een aantal effectief gebleken
emancipatie-initiatieven van maatschappelijke instellingen;
h) zal een aantal nieuwe initiatieven worden ondersteund voor de emancipatie van jongens
en mannen uit etnische minderheden;
i) zal een aantal innovatieve programma's van vrouwennetwerken worden ondersteund;
j) zal de emancipatiekennisinfrastructuur worden ondersteund en verbeterd.
16
Het kabinet wil met de investeringen het emancipatieproces weer nieuw elan geven en de
kloof tussen gelijke kansen en ongelijke maatschappelijke uitkomsten de komende jaren
zichtbaar verkleinen.
17
Overzichtstabel doelstellingen Emancipatienota
Hoofddoelstellingen Subdoelstellingen
Arbeidsparticipatie
Hoofddoelstelling 1 Subdoelstelling 1.1
Verhogen van de arbeidsparticipatie van Werk moet lonen.
vrouwen in personen en in uren. Subdoelstelling 1.2
Combinatie van arbeid en zorg
verbeteren.
Subdoelstelling 1.3
Beter verdelen: meer vrouwen in
topposities, minder beroepenscheiding
en kleinere beloningsverschillen tussen
vrouwen en mannen.
Vrouwen en meisjes uit etnische minderheidsgroepen
Hoofddoelstelling 2 Subdoelstelling 2.1
Het bieden van kansen aan en het Het verhogen van de maatschappelijke-
benutten van talenten van vrouwen en en arbeidsparticipatie van vrouwen en
meisjes uit etnische meisjes uit etnische
minderheidsgroepen. minderheidsgroepen.
Subdoelstelling 2.2
Het vergroten van de zelfredzaamheid en
persoonlijke ontwikkeling van vrouwen
en meisjes uit etnische
minderheidsgroepen.
Subdoelstelling 2.3
Het bevorderen van de emancipatie van
mannen en jongens uit etnische
minderheidsgroepen.
Veiligheid
Hoofddoelstelling 3a Subdoelstelling 3.1
Het voorkomen en bestrijden van geweld Het voorkomen en bestrijden van
tegen vrouwen en meisjes. huiselijk geweld tegen vrouwen en
meisjes.
Subdoelstelling 3.2
De verbetering van de
informatievoorziening aan prostituees.
Subdoelstelling 3.3
Het voorkomen en bestrijden van
eergerelateerde geweld.
Subdoelstelling 3.4
De bestrijding van vrouwelijke genitale
verminking.
Subdoelstelling 3.5
Deskundigheidsbevordering van
18
professionals.
Hoofddoelstelling 3b Subdoelstelling 3.6
Seksuele en relationele vorming van Het verkrijgen van inzicht in de gevolgen
meisjes en jongens en het vergroten van van de seksualisering van de rol van
hun weerbaarheid tegen (seksueel) meisjes en vrouwen in de maatschappij.
geweld. Subdoelstelling 3.7
Het vergroten van de weerbaarheid van
meisjes en jongens.
Subdoelstelling 3.8
Het voorkomen van
tienerzwangerschappen.
Internationaal emancipatiebeleid
Hoofddoelstelling 4 Subdoelstelling 4.1
Bijdragen aan het (wereldwijd) uitbannen Het borgen van structurele aandacht
van alle vormen van discriminatie van voor de positie van vrouwen in
vrouwen en het structureel bevorderen ontwikkelingsgebieden.
van de positie van vrouwen. Subdoelstelling 4.2
Het verbeteren van de seksuele en
reproductieve gezondheid en rechten, in
het bijzonder van meisjes en vrouwen.
Subdoelstelling 4.3
Het borgen van systematische aandacht
voor de effecten van internationale
vredesmissies op vrouwen in het land zelf
en het geven van aandacht, waar nodig,
aan de samenstelling van de uit te zenden
eenheid.
Subdoelstelling 4.4
Structurele aandacht voor de verbetering
van de positie van vrouwen in alle
internationale dossiers.
19
Hoofdstuk 1 - Arbeidsparticipatie
Hoofddoelstelling 1: Verhogen van de arbeidsparticipatie vrouwen in personen en in uren
Subdoelstellingen:
1.1 Werk moet lonen
1.2 Combinatie van arbeid en zorg verbeteren
1.3 Beter verdelen
Inleiding
Economische zelfstandigheid ligt aan de basis van veel andere emancipatiethema's. Zo is
betaald werk een weg naar zelfbeschikking en zelfverwezenlijking. Ook kan een vrouw die te
maken krijgt met huiselijk of eergerelateerd geweld hier eerder aan ontsnappen als ze
economisch zelfstandig is. Een goede opleiding is een voorwaarde voor economische
zelfstandigheid, maar op zichzelf niet voldoende. Er moeten ook mogelijkheden zijn betaald
werk met zorg voor kinderen en andere naasten te combineren. Bovendien moeten vrouwen
op dezelfde manier als mannen voor hun economische inspanning worden beloond. Dat wil
zeggen: gelijk loon voor hetzelfde werk en gelijke kans op leidinggevende posities.
De arbeidsdeelname van vrouwen is in de vergrijzende samenleving van cruciaal belang voor
de Europese economie.1 Volgens de Lissabon-doelstellingen moeten in 2010 zes van de tien
vrouwen tussen 15 en 65 jaar een baan hebben. Nederland lijkt het op het eerste gezicht
goed te doen: 66% van de vrouwen tussen 15 en 65 jaar heeft een baan als we uitgaan van de
voor de Lissabon-doelstellingen gehanteerde statistiek. Alleen in Denemarken en Zweden
werken meer vrouwen dan in Nederland. Gemeten in voltijdbanen, werken Nederlandse
vrouwen echter aanzienlijk minder dan de vrouwen in de meeste andere landen in de
Europese Unie. Alleen in Malta, Italië en Luxemburg werken vrouwen gemiddeld minder uren
per week dan in Nederland. De Europese Commissie beveelt daarom aan (als reactie op het
Nederlandse Nationale Hervormingsprogramma) te bewerkstelligen dat de gemiddelde
arbeidsduur van vrouwen toeneemt.
1 Europese Commissie, De demografische toekomst van Europa: probleem of uitdaging?, Mededeling
(2006) 571.
20
Het feit dat een grote meerderheid van de vrouwen in Nederland in (kleine) deeltijdbanen
werkt, hangt samen met opvattingen over ouderschap. Van de vrouwen met twee kinderen
werkt slechts 12% meer dan 24 uur per week.2 Een discussiepunt blijft in hoeverre deze
voorkeur voor deeltijdbanen voorkomt uit `de macht van de vanzelfsprekendheid'. Deze
discussie wordt verder uitgewerkt in de Beleidsdoorlichting Emancipatiebeleid.3 Feit is dat
deze taakverdeling ver strekkende gevolgen heeft voor de inkomensontwikkeling. Zo werken
vrouwen vaker dan mannen onder hun niveau omdat deeltijd in lagere functies gemakkelijker
te realiseren lijkt. De pensioenontwikkeling is in Nederland gekoppeld aan het individuele
loon waardoor vrouwen ook op latere leeftijd minder inkomen hebben.
Tabel 1: Waarom vrouwen per maand minder dan `evenredig' verdienen
Verschil v/m Vrouwen Mannen V : M
Stap 1 = Participatieverschil4 64% 82% 0,78
Stap 2 = Deeltijdfactor5 24,9 uur 37,2 uur 0,67
Stap 3 = Verschil in uurloon6 15,81 19,59 0,82
Vrouwen vormen de helft van de bevolking, maar verdienen niet de helft van het gezamenlijke
inkomen. Ten eerste komt dit omdat vrouwen minder vaak een baan hebben dan mannen. Ten
tweede omdat de vrouwen met een baan minder uren werken dan mannen. En tot slot omdat
vrouwen per gewerkt uur gemiddeld minder verdienen dan mannen.
2 SCP: Moeders, werk en kinderopvang in model. Den Haag, 2007
3 Gelijktijdig met deze nota naar de Kamer gestuurd.
4 CPB, Macro-economische Verkenning 2007, bijlage A7.
5 Emancipatiemonitor 2006, blz. 78.
6 Emancipatiemonitor 2006, blz. 189.
21
Figuur 1: Inkomensverdeling in 2005 van vrouwen en mannen (15-65 jaar)
Inkomensverdeling vrouwen & mannen (2005)
-65 5 50%
1 40%
30% v
aarj 20% m
10%
rcentage van v-me 0%
P Geen 0 - 100% 100% WML - meer dan
arbeids- WML 200% WML 200% WML
inkomen (= modaal)
Inkomensklassen
Bron: CBS (2007), bewerking OCW
Uit bovenstaande figuur blijkt dat mannen vier keer zo vaak een meer dan modaal inkomen
verdienen (bruto ruim 30.000 per jaar). Slechts één op de drie vrouwen tussen de 15 en 65
jaar heeft een bruto maandsalaris dat hoger is dan het wettelijk minimumloon (ruim 16.000
per jaar).
De doelstelling van het emancipatiebeleid is dat meer vrouwen een zelfstandig inkomen gaan
verwerven. Voor economische zelfstandigheid geldt in het emancipatiebeleid een norm van
70% van het WML. In 2004 was 42% van de vrouwen volgens deze norm economisch
zelfstandig te noemen. De doelstelling van het vorige kabinet dat 60% van de vrouwen in
2010 economisch zelfstandig is, kan onmogelijk meer wordden gehaald. Verwachting is dat
met de extra inzet op arbeidsparticipatie dit niveau in 2016 wel gerealiseerd is. Het is daarbij
niet alleen van belang dat meer vrouwen gaan werken, maar ook dat zij gemiddeld per
persoon meer uren gaan werken.
Samengevat is verhoging van de arbeidsparticipatie in uren om twee redenen wenselijk.
Naast het opvangen van de effecten van vergrijzing, bevordert het de economische
zelfstandigheid van vrouwen. En dat is een belangrijke voorwaarde voor emancipatie.
---
Aanpak
Het kabinet onderschrijft het streven van 80% uit het SER MLT advies. Het CPB heeft in zijn
adviezen aan de SER geïllustreerd hoe deze doelstelling bereikt zou kunnen worden (Tabel 2).
Hierbij is onderscheid gemaakt in de categorieën mannen en vrouwen 20-54 en ouderen 55-
64. Ten behoeve van de emancipatienota is door het CPB uitgerekend wat deze illustratie zou
betekenen voor de categorie vrouwen 20 - 64. Dit komt neer op 74% in 2016. Dit vraagt om
een flinke ambitie. Voorkomen moet worden dat vrouwen in de fase van gezinsvorming
(leeftijd 35-40 jaar) vroegtijdig uitvallen. Bevorderd moet worden dat meer vrouwen meer
uren gaan werken. In het beleidsprogramma van het kabinet is daarvoor een uitgebreid
pakket maatregelen opgenomen.
Tabel 2 De 80%-doelstelling van het SER-advies `Welvaartsgroei voor en door iedereen' 7
2006 2016 2016
basispad SER-pad
Bruto
participatiegraad
20-64 totaal 73 75 80
Vrouwen 20-54 71 74 79,5
Mannen 20-54 89 89 92
Ouderen 55-64 43 51 58
Vrouwen 20-64 64 68 74
Deeltijdfactor 1,221 1,221 1,221
vrouwen
Mannen 20-64 82 82 85
Deeltijdfactor 1,026 1,026 1,026
mannen
Bron: SER mlt-advies, CEP 2007, CPB-Onderzoeksmemorandum 134
Behalve dat meer vrouwen moeten toetreden tot de arbeidsmarkt, is het ook van belang dat
werkende vrouwen gemiddeld meer uren gaan werken. Het merendeel van de Nederlandse
vrouwen (84%) geeft aan dit onder bepaalde voorwaarden te willen. Deze voorwaarden
betreffen de mogelijkheid werk en zorg te combineren, bijvoorbeeld door flexibele werktijden,
en de financiële beloning. Deze voorwaarden blijken voor vrouwen met jonge kinderen een
groter gewicht in de schaal te leggen dan voor andere vrouwen.
7 In het SER MLT advies komt geen leeftijdscategorie vrouwen 20 64 jaar voor, maar is dit
onderverdeeld in vrouwen 20-54 (79,5 % in 2016) en ouderen 55-64 (58% in 2016). Ten behoeve van
de emancipatienota is dit door het CPB omgerekend naar vrouwen 20-64 = 74% in 2016.
23
Tabel 3 : Voorwaarden waaronder niet- en in deeltijd werkende vrouwen meer
uren betaald willen werken
Voorwaarden Vrouwen met Alle vrouwen
kind 12 jaar
Als ik de tijden waarop ik werk goed/beter kan 46% 22%
afstemmen op mijn privéleven
Als ik vrij kan nemen bij ziekte van een kind of 37% 14%
familielid
Als het financieel gezien nodig zou zijn 35% 22%
Als het financieel gezien een aanzienlijke 31% 20%
vooruitgang zou betekenen
Als ik zeker ben dat thuis alles verloopt zoals ik 25% 12%
het wil (zorg voor de kinderen/huishoudelijk
werk)
Als ik een baan kan vinden met het door mij 23% 17%
gewenste aantal arbeidsuren
Als ik leuk(er) werk kan gaan doen 21% 21%
Als ik vaak/vaker thuis kan werken 20% 11%
Als ik (een deel van de) huishoudelijke taken 16% 9%
uit kan besteden aan een huishoudelijke hulp
Als mijn partner minder gaat werken 16% 7%
Bron: Emancipatiemonitor 2006, blz. 136
Om de arbeidsparticipatie van vrouwen in uren en personen te vergroten, werkt het kabinet
de komende jaren aan de door vrouwen gewenste betere voorwaarden. Hierbij hanteren we
drie subdoelstellingen:
1. werk moet lonen;
2. combinatie van arbeid en zorg verbeteren;
3. beter verdelen.
In de Emancipatiemonitor wordt systematisch bijgehouden in welke mate en in welk tempo de
arbeidsparticipatie van vrouwen in uren en personen toeneemt. Het streven is dat de
arbeidsparticipatie in uren van Nederlandse vrouwen zo snel mogelijk op het Europees
gemiddelde komt.
1.1 Werk moet lonen
1.1.1. Financieel aantrekkelijk maken van (meer uren) werken
24
Op dit moment zijn er weinig vrouwen met een deeltijdbaan die meer uren willen gaan
werken. Hierbij spelen opvattingen over goede zorg voor het gezin een belangrijke rol.
Daarnaast zijn van invloed de traditionele 9-tot-5 werktijden, en het feit dat vrouwen vaak
een lager uurloon hebben dan mannen. Bovendien speelt de zogenaamde marginale
lastendruk een rol. Marginale lastendruk beïnvloedt de hoogte van het netto tweede inkomen
in een gezin. Is deze druk hoog, dan neemt het gezinsinkomen per saldo weinig toe wanneer
een vrouw meer uren gaat werken; meer werken levert financieel weinig extra op. Dit komt
door de progressieve inkomstenbelastingen, de inkomensafhankelijke kosten van
kinderopvang en het afnemen van bijvoorbeeld huurtoeslag. Bijna 40% van de mensen die in
deeltijd werken, zouden meer dan de helft van wat ze bruto kunnen verdienen door meer uren
te gaan werken, ten gevolge van de marginale druk weer `kwijtraken'. Meer uren werken is
dan weinig aantrekkelijk.8 Een verlaging van de marginale druk kan de participatie van (in
deeltijd werkende) vrouwen stimuleren. Het kabinet wil de volgende stappen zetten om dit te
realiseren:
· Verhoging (per 1 januari 2008) en geleidelijk inkomensafhankelijk maken (per 1 januari
2009) van de aanvullende combinatiekorting. Dit vermindert de marginale druk. Het zal
voor de minstverdienende partner extra lonen om meer uren te werken, omdat de waarde
van de korting toeneemt met het inkomen.
· De overdraagbaarheid van de algemene heffingskorting wordt per 1 januari 2009
geleidelijk in vijftien jaar afgebouwd. Dit vermindert de marginale druk voor herintreders
en deeltijders (zgn. herintredersval en deeltijdval). Deze maatregel is van toepassing op
degenen die na 1971 zijn geboren en geen kinderen hebben in de leeftijd van 0 tot en met
5 jaar.
· Het verhogen (per 1 januari 2008) en inkomensafhankelijk maken (per 1 januari 2009)
van de arbeidskorting. Dit vermindert de herintredersval. Hiermee wordt het verschil
groter tussen werk en uitkering zodat het financieel interessanter wordt om te gaan
werken.
Sinds 2007 is de werkgeversbijdrage voor de kinderopvang verplicht. Voor ouders is het
aanvragen van de kinderopvangtoeslag daardoor eenvoudiger geworden. Doordat de overheid
deze toeslag heeft verhoogd is de kinderopvang in de afgelopen jaren goedkoper geworden.
1.1.2 Naar een goed functionerende markt voor persoonlijke dienstverlening
8 Financiële prikkels lijken op termijn ook voorkeuren te beïnvloeden. Zie bijvoorbeeld E. van Koesveld,
De verborgen opbrengsten van beleid, Economisch Statistische Berichten, 27 juli 2007
25
In het Coalitie-akkoord en bij de Participatietop is met de sociale partners afgesproken dat
aandacht zal worden besteed aan de ontwikkeling van een markt voor persoonlijke
dienstverlening (huishoudelijk werk, kinderoppas en klusjes in en rond het huis). Door de
Raad voor Werk & Inkomen (RWI) zijn inmiddels twee adviezen over de markt voor
persoonlijke dienstverlening opgesteld. Eerder hebben twee werkgroepen Marktwerking,
Deregulering en Wetgevingskwaliteit zich over deze materie gebogen. Het kabinet onderzoekt
op dit moment mogelijkheden voor het stimuleren van de markt voor persoonlijke
dienstverlening als onderdeel van de onderkant van de arbeidsmarkt. Het kabinet zal in zijn
voorbereiding van een kabinetsreactie op het RWI-advies de Stichting van de Arbeid en de
VNG consulteren. De kabinetsreactie wordt in oktober 2007 verwacht.
Het stimuleren van de markt voor persoonlijke dienstverlening is gemakkelijker gezegd dan
gedaan. Dat blijkt wel uit de hoeveelheid rapporten en kabinetsreacties in de laatste jaren.
Het beleid raakt hier aan een aantal wezenlijke vragen over onze economie. Economische
groei is gebaseerd op arbeidsverdeling, op het kopen van goederen en diensten in plaats van
`doe-het-zelven'. De tijd die vrijkomt door niet alles zelf te hoeven doen, wordt geïnvesteerd in
het verwerven van een eigen inkomen. Maar dit mechanisme is niet sekse-neutraal. In de
economie is lange tijd alleen maar de afweging tussen betaalde arbeid en vrije tijd in beeld
gebracht. Bij een emancipatieperspectief moet onbetaalde arbeid aan de afweging worden
toegevoegd.
Figuur 2 Productieve tijdbesteding bevolking 20-
65 jaar
50
45
40
35
30 Zorgtaken
25 Arbeidsduur
20
15
10
5
0
1975 2005 1975 2005
Mannen Vrouwen
26
Figuur 2 laat zien dat er voor mannen tussen de 20 en 65 de afgelopen 30 jaar weinig is
veranderd. Tussen 1975 en 2005 is de gemiddelde Nederlandse man drie uur betaalde arbeid
en drie uur zorgtaken (huishoudelijke arbeid & zorg voor kinderen en andere naasten) meer
gaan verrichten. Voor vrouwen was de verschuiving veel ingrijpender. Gemiddeld - dus
inclusief vrouwen die geen betaalde baan hebben - is de Nederlandse vrouw tien uur per
week meer betaald gaan werken. Vrouwen besteden in 2005 minder tijd aan huishoudelijke
taken dan in 1975 (nu 21 uur, was 30 uur), maar één uur meer aan de verzorging van
kinderen.9
In beginsel zijn er drie manieren voor vrouwen om tijd vrij te maken voor betaalde arbeid:
taken uitbesteden, taken overdragen aan mannen en taken niet meer doen. Duidelijk is dat er
grenzen zijn aan het laatste. Als samenleving willen we niet `bezuinigen' op onbetaalde zorg.10
We willen graag `investeren' in de nieuwe generatie of zorgen voor onze ouders. Maar het feit
dat dit werk tot nu toe vooral door vrouwen onbetaald verleend is, wil niet zeggen dat ze niets
kost.11
Veel vrouwen hebben er minder moeite mee om huishoudelijk werk uit te besteden dan zorg.
Toch komt de markt voor persoonlijke dienstverlening in Nederland moeizaam van de grond.
De opdrachtgever moet namelijk van haar nettoloon aan de opdrachtnemer een bruto
inkomen uitbetalen. Veel vrouwen blijven de onbetaalde arbeid zelf doen, en `rantsoeneren'
daarom de tijd dat ze buitenshuis werken.
De overgang van een `kostwinnerseconomie' naar een `combinatie-economie' roept nieuwe
vragen op. Het kabinet laat in het licht van de korte schets in deze paragraaf een sociaal-
economisch onderzoek verrichten naar de langetermijnconsequenties van de toenemende
arbeidsparticipatie van vrouwen voor de onbetaalde arbeid in de economie.
1.1.3 Het stimuleren van vrouwelijk ondernemerschap
Pijler 2 van het Beleidsprogramma heeft als doelstelling `Meer zelfstandige ondernemers met
personeel en meer snelle groeiers in 2011'. Een toenemend aantal vrouwen geeft er de
9 De tijd als spiegel, Tijdbestedingsonderzoek 2005, Breedveld & van der Broek, SCP 2006.
10 Zie bijvoorbeeld Ooms et al, Analyse van arbeidsparticipatie- en kinderopvangbeslissingen van
moeders met jonge kinderen, SCP, 2007 of Portegijs et al, Hoe het werkt met kinderen, SCP, 2006.
11 Voorbeeld: op het moment dat er steeds meer huishoudelijke arbeid bij ouderen uit het
Persoonsgebonden Budget betaald werd, verscheen er in het economenblad ESB een artikel Einde van
de `gratis' mantelzorg (ESB, 5 september 2003).
27
voorkeur aan haar talenten te benutten door ondernemer te worden in plaats van werknemer.
Het kabinet juicht deze ontwikkeling toe. Vrouwelijk ondernemerschap wordt daarom
gestimuleerd door het ondersteunen van netwerken van vrouwelijke ondernemers. Daarnaast
wordt de overstap van werknemer naar ondernemer vergemakkelijkt. Dit maakt
ondernemerschap vooral voor vrouwen aantrekkelijker. Ook als ondernemer werken vrouwen
vaker in deeltijd dan mannen.
Er wordt een faciliteit voor microkredieten geïntroduceerd. Deze faciliteit maakt naar
verwachting voor uitkeringsgerechtigden, lager opgeleiden, allochtonen en vrouwen de stap
naar het ondernemerschap eenvoudiger. Voor alle EZ-subsidieregelingen waarbij de
aanvrager een natuurlijk persoon is, wordt bijgehouden of de aanvrager een mannelijke- of
vrouwelijke ondernemer is. Door de uitvoeringsorganisaties SenterNovem en EVD
(agentschap van het ministerie van EZ) wordt hierover aan de minister van EZ gerapporteerd.
Indien deze rapportages aanleiding geven tot beleidswijzigingen (bijvoorbeeld meer gerichte
voorlichting aan netwerken van vrouwelijke ondernemers) wordt daar in de begroting van EZ
over gerapporteerd. Tot slot wordt de streefwaarde voor deelname van vrouwen aan
internationale handelsmissies verhoogd van 10% naar 20%.
1.2 Combinatie van arbeid en zorg verbeteren
Voor veel Nederlandse vrouwen geeft de manier waarop ze betaald werk met zorgtaken
kunnen combineren de doorslag in het aantal uren dat ze willen werken (zie tabel 2).
Financiële prikkels alleen zijn niet voldoende. Om het voor meer vrouwen aantrekkelijk te
maken meer uren te werken, is het dus noodzakelijk de niet-financiële voorwaarden voor de
combinatie van arbeid en zorg verder te verbeteren.
1.2.1 `7 tot 7': naar een flexibele dagindeling
Lang is geprobeerd de combinatie van arbeid en zorg voor kinderen en ouders in de
traditionele werkweek in te passen: werken van maandag tot en met vrijdag van 9 tot 5, de
boodschappen met z'n allen op zaterdag. Juist het feit dat zoveel activiteiten in relatief zo
weinig tijd moeten worden afgehandeld, maakt de combinatie van verschillende taken vaak
moeilijk. De tijdsdruk die we ervaren, wordt aanzienlijk verminderd als we in Nederland niet
langer proberen al onze bezigheden in 5 x 8 uur af te handelen. Daarom is één van de
uitgangspunten van het emancipatiebeleid: `Van 7 tot 7': naar een flexibele dagindeling. Dat
betekent niet dat werkweken voortaan 60 uur omvatten, maar wel dat met meer flexibiliteit
de `randen van de dag' beter benut zouden kunnen worden. Wat eerder beginnen met werken,
bijvoorbeeld, en dus ook wat eerder stoppen (flexibele werktijden). Een dag per week
thuiswerken, zodat we minder reistijd hebben (thuis- & telewerken). De huisarts die twee
28
keer per week 's avonds in plaats van 's middags spreekuur houdt (afstemming werk- en
openingstijden). En het gemeenteloket dat op koopavond open is, of een paspoort dat digitaal
aan te vragen is (plaatsonafhankelijke dienstverlening).
Voor een belangrijk deel zal flexibilisering van onze dagindeling `in de markt' gestalte moeten
krijgen. Werkgevers zien steeds vaker de voordelen van flexibilisering. Voor huisartsen en
zorgverzekeraars zijn er geen beperkingen meer (in wetgeving of bekostiging), die een
avondspreekuur in de weg staan. Voor zover er nog wél belemmeringen zijn voor het invoeren
van ruimere tijden, is de inzet van het kabinet erop gericht deze zo veel mogelijk op te heffen.
Voor een bredere toepassing van flexibele werktijden en afstemming van werk- en
openingstijden is een brede inzet op diverse terreinen met verschillende spelers van belang:
· Het kabinet zal een Taskforce Deeltijdplus instellen om de arbeidsdeelname en
arbeidsduur van vrouwen te vergroten en een breder draagvlak te geven. Dit vraagt
om een cultuuromslag in de bedrijven en om een positievere beeldvorming bij
vrouwen zelf. Het moet makkelijker en aantrekkelijker zijn voor vrouwen om meer
uren te werken. In veel bedrijven zijn de mogelijkheid tot flexibele arbeidstijden nog
beperkt.
· Het kabinet laat een kostenbaten analyse uitvoeren van de effecten van tijd- en
plaatsonafhankelijk werken op diverse beleidsterreinen (bv. arbeidsparticipatie van
vrouwen, fileproblematiek, luchtkwaliteit). Flexibele werktijden en telewerken maken
het mogelijk arbeid en zorgtaken beter te combineren en hebben zo een positief effect
op de arbeidsparticipatie (van vrouwen) en ook op andere maatschappelijke
doelstellingen. Het flexibiliseren van de huidige telewerkregeling sluit hierbij aan.
· De rijksoverheid bevordert, in haar rol van voorbeeldwerkgever, invoering van
flexibele werktijden en telewerken. Er geldt een raamregeling telewerken die door
departementen verder ingevuld kan worden.
· Sociale innovatie is één van de thema's in het werkprogramma 2008 van Syntens
(stichting die ondernemers adviseert over innovatie). In 2008 zal Syntens
adviestrajecten gericht op flexibilisering van arbeid bij MKB
bedrijven uitvoeren. Hierbij wordt waar mogelijk gebruik gemaakt van reeds
ontwikkelde instrumenten en oplossingen. Het Nederlands Centrum voor Sociale
Innovatie besteedt aandacht aan het thema flexibilisering van arbeid. Best practices
op het gebied van sociale innovatie, waaronder voorbeelden van flexibilisering van
arbeid en dagindeling zijn terug te vinden in de databank van het Nederlands Centrum
voor Sociale Innovatie (www.ncsi.nl). Door toepassen van sociale innovatie kunnen
werkgevers meer potentiële doelgroepen aantrekken en bestaande werknemers beter
benutten.
29
· De Nederlandse Zorgautoriteit (NZa) is gevraagd te onderzoeken op welke wijze de
acute zorg doelmatig en ketengericht georganiseerd moet worden, zodat de patiënt
snel, kwalitatief goede en doelmatig georganiseerde zorg geleverd
krijgt. Avondspreekuren van huisartsen kunnen worden bezien in het licht van deze
keten acute zorg. Het NZa rapport verschijnt eind 2007. Aan de hand daarvan zal de
minister van VWS een standpunt innemen.
· In het tienpuntenplan voor verbetering van de dienstverlening aan de burger wordt
het verruimen van openingstijden bij gemeenten meegenomen.
Vanuit het project Dagindeling ESF3 is de ervaring dat gemeenten en provincies een
belangrijke aanjaag- en regierol kunnen vervullen. Alleen door gemeentelijke regie kunnen
op lokaal niveau belangrijke verbeteringen voor de combinatie van arbeid en zorg
gerealiseerd worden. Voorbeelden zijn: in een aantal gemeenten zijn tijdknelpunten en
tijdwensen van inwoners in beeld gebracht, partijen samengebracht die van belang zijn voor
veranderingen, afspraken gemaakt over andere openingstijden, diensten en communicatie
gedigitaliseerd.
In de praktijk blijkt `tijdenbeleid', zowel op rijks-, provinciaal als gemeentelijk niveau niet
gemakkelijk van de grond te komen. Het gaat vaak om knelpunten die mensen als hun eigen
probleem ervaren en waarvoor ze een individuele oplossing proberen te vinden, zoals een dag
vrij nemen of korter gaan werken. Dat betekent niet dat er geen probleem is, of dat de
oplossing voor de mensen zelf en voor de samenleving optimaal is. Meestal gaat het bij
verschillende partijen tegelijk om samenhangende veranderingen die `sectoroverstijgend'
zijn. Vaak komen de baten niet terecht bij de partij die de kosten moet maken. Er is
onvoldoende (vanzelfsprekende) samenwerking tussen (mogelijke) belanghebbenden:
werkgevers, werknemers, planologen, koepel- en brancheorganisaties (bijvoorbeeld
huisartsen, ziekenhuizen, consumentenorganisaties). Om deze ontwikkeling te versnellen is
een groep met koplopers onder gemeenten en provincies ingesteld. Zij werken met relevante
partners aan een samenhangend tijdenbeleid in hun gemeenten of provincie. Met deze
aanpak zal nadrukkelijk in beeld gebracht worden welke obstakels koplopers tegenkomen in
deze verandering zodat deze kunnen worden weggenomen. Het aantal koplopers zal worden
uitgebreid naar 25. Realisatie bij de voortrekkers zal zichtbaar gemaakt worden en daarmee
zullen anderen volgen.
1.2.2 Zorg voor jonge kinderen
Arbeidsparticipatie van vrouwen in personen, maar ook in uren, komt sterk onder druk te
staan als er kinderen komen. Ongewenste of vroegtijdige uitval van vrouwen met kinderen
30
moet worden voorkomen. Zolang kinderen nog niet naar school gaan, betekent betaald werk
bijna per definitie het uitbesteden van de zorg voor baby of peuter. In 2006 vindt 56% van de
bevolking dat het voor een peuter goed is om een aantal (twee of drie) dagen per week naar
een kinderdagverblijf te gaan. Voor baby's in het eerste levensjaar deelt 19% deze mening.12
In het Coalitieakkoord is besloten dat het wettelijke ouderschapsverlof zal worden uitgebreid.
Gezien de voorkeuren van jonge ouders is gekozen voor een zodanige lengte dat twee
werkende ouders gedurende het eerste levensjaar zelf voor hun kind kunnen zorgen als ze
allebei gebruik maken van hun wettelijk recht op ouderschapsverlof . Het kabinet heeft het
voornemen het ouderschapsverlof per 1 januari 2009 van 13 naar 26 weken te verruimen.
Voor opgenomen verlof komt de ouder in aanmerking voor de ouderschapsverlofkorting,
onder de voorwaarde dat deze ouder deelneemt aan de levensloopregeling. Het recht is niet
overdraagbaar.
Er komt een publieke uitkeringsregeling voor zwangerschaps- en bevallingsverlof voor
zelfstandigen. Vrouwelijke zelfstandigen krijgen 16 weken recht op een uitkering. De hoogte
van het bedrag hangt af van de inkomsten van de zelfstandige in het voorafgaande jaar en
bedraagt maximaal het wettelijk minimumloon (1317 euro bruto per maand). De regeling
wordt uit algemene middelen betaald. Vrouwelijke zelfstandigen hoeven dus geen aparte
premie te betalen. De regeling wordt opgenomen in de Wet arbeid en zorg. Naar verwachting
gaat de regeling in de tweede helft van 2008 in.
Een groep die onvoldoende baat lijkt te hebben bij de huidige regelingen rond arbeid en zorg
voor jonge kinderen wordt gevormd door studenten aan MBO, HBO of universiteit. Zij blijken,
zeker als ze alleenstaand zijn, veel hindernissen te moeten overwinnen. Het Steunpunt
Studerende Moeders heeft voorjaar 2007 een inventarisatie van knelpunten gemaakt en deze
aan de Kamer aangeboden. In reactie hierop heeft de minister van OCW toegezegd de huidige
voorzieningen voor studerende moeders in kaart te zullen brengen, en te kijken of
aanvullende maatregelen nodig zijn.
1.2.3 Met een gerust hart naar de kinderopvang
Arbeidsparticipatie van vrouwen wordt voor een belangrijk deel bepaald door opvattingen
over de zorg voor jonge kinderen.13 Zo vinden ouders in de Scandinavische landen dat ze hun
kinderen te kort doen als ze niet naar een kinderdagverblijf gaan. In Nederland zijn de
12 Emancipatiemonitor 2006, blz. 126.
13 Kremer, M. (2005), How Welfare States Care, proefschrift Universiteit Utrecht.
31
opvattingen wat dit betreft de laatste decennia sterk veranderd. In 1981 was 35% van de
bevolking van mening dat een kinderdagverblijf een acceptabele oplossing. In 2004 was dit
opgelopen tot 70%.14
Een belangrijk uitgangspunt voor dit kabinet is dat toenemende arbeidsparticipatie van
vrouwen niet ten koste mag gaan van de kwaliteit van de zorg voor kinderen. Ouders moeten
zelf kunnen kiezen hoe ze de zorg voor hun kinderen vorm willen geven. Een deel nemen ze
bijvoorbeeld zelf op zich, door ouderschapsverlof op te nemen en in deeltijd te werken. Een
deel van de zorg willen ze wel uitbesteden, maar alleen als dit met een gerust hart kan.
Betaalbaarheid en beschikbaarheid van kinderopvang zijn daarvoor niet voldoende
voorwaarden.15 De pedagogische kwaliteit en veiligheid van de opvang moet buiten kijf staan,
er moet voldoende continuïteit zijn in de zorg en, misschien wel het belangrijkste, kinderen
moeten er met plezier naar toe gaan. Dat geldt voor baby's en peuters, maar zeker ook voor
oudere kinderen.
Sinds eind jaren '90 wordt daarom in veel gemeenten gewerkt aan dagarrangementen: een
doorlopend aanbod van opvang, onderwijs, overblijfvoorzieningen, welzijns- en culturele
activiteiten. Zo'n doorlopende opvang, die vaak in `brede scholen' gestalte krijgt, biedt
kinderen tot 16 jaar betere ontwikkelingsmogelijkheden en geeft ouders de mogelijkheid zorg
en arbeid beter te combineren. Het succes van de brede scholen in combinatie met sport en
cultuur is mede afhankelijk van een integrale aanpak. Dat betekent dat beleidsthema's met
elkaar verbonden worden, financiële middelen worden gebundeld en overheden en diverse
maatschappelijke organisaties gaan samenwerken. De Wetenschappelijke Raad voor het
Regeringsbeleid pleit "voor een samenhangend concept voor een sociaal-pedagogische
infrastructuur voor kinderen van 0-12 jaar".16
Het kabinet werkt op de volgende manieren aan betere kinderopvang:
· De kwaliteit van de opvang wordt verhoogd. Naast groepsleiding op mbo-niveau,
zullen ook groepsleiders op hbo-niveau worden ingezet.
· Het kabinet wil dat alle kinderen die dat nodig ghebben deelnemen aan voor- en
vroegschoolse educatie (VVE) (100% doelgroepbereik).
14 Emancipatiemonitor 2006. Gevraagd is hoe bezwaarlijk men het vindt dat een moeder buitenshuis
werkt als de kinderen naar een crèche gaan.
15 WRR (2006), De verzorgingsstaat herwogen; over verzorgen, verzekeren, verheffen en verbinden,
Amsterdam, blz. 189). SCP (2006) en SCP (2007).
16 WRR (2006), blz. 191.
32
· Scholen zijn vanaf 1 augustus 2007 verantwoordelijk voor de aansluiting met
buitenschoolse opvang. In verschillende regio's is de vraag groter dan het aanbod en
ontstaan wachtlijsten. Op Prinsjesdag heeft de Tweede Kamer een actieplan
ontvangen op basis van de bevindingen van de Taskforce Bruins.
· In het programma Dagarrangementen & Combinatiefuncties geven diverse gemeenten
over het land verspreid vorm aan 100 experimenten met (sluitende)
dagarrangementen voor kinderen tot en met 16 jaar. Rijk en gemeenten dragen
respectievelijk 45% en 55% van de kosten. In deze subsidieregeling, die tot 31 juli
2008 loopt, worden ook combinatiefuncties gerealiseerd.
· Dit kabinet wil het aantal brede scholen fors uitbreiden. Brede scholen kenmerken
zich onder meer door de hechte samenwerking tussen verschillende sectoren. Daarom
stelt het ministerie van OCW, samen met het ministerie van VWS geld beschikbaar,
bestemd voor de inzet van professionals die een brug vormen tussen meerdere
sectoren en zodoende ook deze sectoren verbreden en versterken: de zogenaamde
combinatiefuncties. Doel is om te komen tot een aantal van 2500 combinatiefuncties
in 2011.
1.2.4 Combinatie arbeid en mantelzorg
In de loopbaan van vrouwen zijn twee dalingen in de arbeidsparticipatie merkbaar. De eerste
daling is gerelateerd aan de zorg voor kinderen. De vorige paragrafen concentreren zich met
name op maatregelen die erop gericht zijn om het jongere vrouwen mogelijk maken om
(langer) te gaan werken.
Een tweede daling in arbeidsparticipatie is merkbaar als vrouwen op latere leeftijd de zorg
voor ouders of andere familieleden op zich nemen. Om ervoor te zorgen dat deze vrouwen
optimaal aan het arbeidsproces kunnen blijven deelnemen, zullen er mogelijkheden moeten
worden gecreëerd om arbeid en mantelzorg te combineren. Binnenkort stuurt de
staatssecretaris van VWS een beleidsbrief over mantelzorg en vrijwilligerswerk naar de
Tweede Kamer. In deze brief wordt een aantal speerpunten genoemd die er onder meer op
zijn gericht het combineren van arbeid en mantelzorg (zowel vrouwen als mannen) beter te
faciliteren.
1.3 Beter verdelen
In Nederland wordt veel vrouwelijk talent onvoldoende benut. Drie samenhangende factoren
zijn hiervoor verantwoordelijk. Allereerst hebben vrouwen een kleinere kans op
leidinggevende posities dan mannen, bijvoorbeeld doordat zij een aantal jaar in deeltijd
---
hebben gewerkt in verband met de kinderen. Zelfs in traditionele vrouwensectoren als
onderwijs en zorg is veruit het grootste deel van de leidinggevenden man. Een tweede factor
is de beroepenscheiding naar sekse. Een zorgelijke ontwikkeling is dat deze horizontale
beroepenscheiding met de stijgende arbeidsparticipatie lijkt toe te nemen. De derde factor is
dat er in Nederland, net als in vrijwel alle andere landen, beloningsverschillen tussen
vrouwen en mannen blijven bestaan. Een deel van deze achterstand is weer een gevolg van
het feit dat vrouwen en mannen in verschillende sectoren werken, vrouwen minder
doorstromen naar hogere posities en minder ervaringsjaren opbouwen.
1.3.1 Het vergroten van het aantal vrouwen in topposities
Het aandeel van vrouwen in de top van bedrijven en instellingen komt bijna nooit overeen met
het aandeel vrouwen in de desbetreffende sector. Of met de bevolking, als je kijkt naar de
vertegenwoordiging van vrouwen in politiek en bestuur. Dit heeft te maken met het `glazen
plafond', een verzamelnaam voor de factoren die de doorstroom van vrouwen naar de top
belemmeren. Een voorbeeld is de wijze waarop topfunctionarissen en bestuurders worden
geworven. Veelal worden kandidaten geworven uit het eigen bekende netwerk. Als daar
weinig vrouwen in zitten wordt een man niet `vanzelf' door een vrouw opgevolgd.
De overheid als voorbeeldwerkgever
Zoals in de emancipatie-paragraaf van het Coalitieakkoord is aangegeven, richt het kabinet
zich de komende jaren op het uitoefenen van directe invloed op die domeinen waarvoor het
ook verantwoordelijk is. Bij de benoemingen van nieuwe leden van algemene en algemeen
technische adviescolleges zal in de helft van de gevallen een vrouw worden voorgedragen.17 In
het bestuursakkoord van het kabinet met gemeenten staat dat in 2011 het rijk en gemeenten
een meer divers personeelsbestand zullen hebben door het aantal allochtonen, vrouwen (in
het bijzonder in managementfuncties) en oudere werknemers te verhogen.
Voor de rijksoverheid geldt de doelstelling dat minstens 25% van de Algemene Bestuurs
Dienst-functies18 (hierna ABD) in 2011 door vrouwen bezet zal worden. In figuur 3 is de stand
van zaken per departement weergegeven.
17 Voor specialistisch technische adviescolleges geldt deze norm niet.
18 ABD-functies = leidinggevende functies met integrale eindverantwoordelijkheid over mensen en
middelen (schaal 15-19). In totaal bestaat de Algemene Bestuursdienst uit ongeveer 800 personen.
34
Figuur 3 - % Vrouwen in de ABD-functies per departement (2006)
50%
45%
40%
35%
30%
25%
20%
15%
10%
5%
0% OCW AZ VWS LNV SZW JUS VROM V&W BUIZA EZ BZK FIN HCS* DEF
* Hoge Colleges van Staat
Bron: Algemene Bestuursdienst;voor ABD-functies zie noot 2.
De volgende acties worden ondernomen om ervoor te zorgen dat in 2011 25% van de
Algemene Bestuursdienst uit vrouwen bestaat:
· het benutten van de ABD-schouw en eigen netwerken;
· het inschakelen van (gespecialiseerde) searchbureaus;
· het ontwikkelen van een (actie)programma om vrouwelijke kandidaten voor ABD-
functies te binden, boeien en ontwikkelen;
· bij het werven voor het ABD-kandidatenprogramma is het streefcijfer 50% vrouwen;
· de departementen streven er naar dat selectiecommissies voor ABD-functies bij
voorkeur voor de helft en minimaal voor een kwart uit vrouwen bestaan.
De in- en doorstroom van vrouwen in managementfuncties in het algemeen (ook onder het
ABD-niveau) is tevens één van de doelstellingen in het rijksbrede diversiteitsbeleid dat met
ingang van 2007 van kracht is en waarover de Kamer recent is geïnformeerd.19 Investeren in
de `pijplijn' als geheel is cruciaal voor de doorstroming van vrouwen naar de hoogste
managementlagen. De departementen initiëren daarvoor eigen acties.
Jaarlijks wordt in het Sociaal Jaarverslag Rijk gemonitord hoe groot het aandeel vrouwen per
departement is in de topposities (de schalen 17 tot en met 19) en in het middenmanagement
19 "Voorbeeldrol Rijk", brief van de minister van BZK aan de Tweede Kamer, 5 december 2006.
35
(de schalen 14 tot en met 16). Daarnaast bevat het Sociaal Jaarverslag informatie over de
groei van het aandeel van vrouwen in ABD-functies. Verder stelt de minister van BZK jaarlijks
de zogenaamde Speerpuntenbrief op. Deze brief bevat de - door het kabinet bepaalde kaders-
van het arbeidsvoorwaardenoverleg voor de kabinetssectoren, maar in de praktijk werkt de
Speerpuntenbrief ook als richtinggevend kader voor alle overige overheidssectoren. In de
Speerpuntenbrief wordt een uitwerking gegeven van de emancipatie-paragraaf van het
Coalitie-akkoord. Tenslotte vindt er in de Trendnota Arbeidszaken Overheid een periodieke
rapportage plaats van de minister van BZK aan het parlement over de stand van zaken van de
diversiteitsdoelstellingen (waaronder het aandeel vrouwen in topposities) binnen de veertien
overheidssectoren (Rijk, provincies, gemeenten, politie, defensie, Waterschappen,
Rechterlijke macht en de zeven onderwijssectoren, incl. Universitair medische centra).
Vrouwen in het onderwijs
In het onderwijs zijn weinig vrouwen in topposities werkzaam terwijl juist van het onderwijs -
de dagelijkse omgeving van de nieuwe generatie - een voorbeeldwerking zou moeten uitgaan.
Ondanks dat vrouwen in het onderwijs in de meerderheid zijn (in het primair onderwijs zijn ze
80% van de werknemers, in het voortgezet onderwijs ruim 50%) is maar één op de drie
(primair onderwijs) of één op de vijf managers een vrouw. Deze cijfers illustreren de
hardnekkigheid van het glazen plafond.
In het convenant over de professionalisering en begeleiding van het onderwijspersoneel in het
primair en voortgezet onderwijs zijn afspraken gemaakt om verbetering te brengen in deze
situatie.
Ook in het hoger onderwijs en het wetenschappelijk onderzoek is duidelijk sprake van een
onevenredige participatie naarmate men hoger in de lijn zit. De participatie van vrouwen is
voldoende in het beginstadium van de wetenschappelijke carrière; 50% van de studenten in
het hoger onderwijs is vrouw. Van de promovendi is dat 40%. Daarboven neemt de deelname
van vrouwen verder af. Het percentage vrouwelijke hoogleraren is gestegen van iets meer
dan 5% eind jaren negentig naar tegen de 10% nu. Kerndoel van het wetenschapsbeleid is om
voortzetting in deze trend te bevorderen. Nederland streeft hierbij naar een percentage van
minstens 15% vrouwelijke hoogleraren in 2010 (de Lissabondoelstelling is 25%). Het
benoemen van meer vrouwelijke hoogleraren en vrouwen in bestuurlijke functies in de
wetenschappelijke gemeenschap is essentieel vanwege de voorbeeldrol en de invloed op de
machtssfeer in de academische wereld. Universiteiten lijken er onvoldoende in te slagen de
huidige maatschappelijke trends te volgen. Het ligt voor de hand dat de overheid bijstuurt. In
36
2008 wordt 1 miljoen toegevoegd aan het Aspasia-programma.20 Dit zal worden ondersteund
door:
· Bestuurlijke dialoog met de instellingen (aandacht voor goed personeelsbeleid en
doorstroom talent, aandacht voor onderbenut vrouwelijk potentieel, transparantie
van de selectieprocedures, nastreven gelijke beloning, commiterings-afspraken over
vertegenwoordiging van vrouwen in hogere wetenschappelijke en bestuurlijke
functies, naming and shaming);
· Persoonsgerichte talentprogramma's gericht op doorstroom van vrouwen naar de top
van de wetenschap; (Vrouwen in de Vernieuwingsimpuls, Aspasia)
· Onderzoek naar gendermechanismen binnen de wetenschappelijke gemeenschap;
· Steun geven aan Landelijk Netwerk Vrouwelijke Hoogleraren (LNVH) met een
netwerk- en mentoringfunctie in het veld.
· Inzet via Zevende Europees Kaderprogramma voor Onderzoek en Technologie,
Science and Society, Women in Science.
Vrouwen in de top van het bedrijfsleven
Het streven is minimaal 20% vrouwen in de top van het bedrijfsleven in 2010. EZ en OCW
subsidiëren het `Ambassadeursnetwerk Glazen Plafond' in ieder geval nog in 2007 en 2008.
Het Ambassadeursnetwerk bestaat uit prominente bestuurders uit het bedrijfsleven, de
overheid en non-profit organisaties. Het richt zich op het verhogen van het aandeel vrouwen
in topposities. Het Ambassadeursnetwerk gaat dit jaar een `Diversiteit & Inclusion Code'
ontwikkelen. Deze code zal bedrijven enerzijds de instrumenten aanreiken waarmee zij meer
vrouwen in de top kunnen krijgen. Anderzijds kunnen bedrijven hiermee inzicht krijgen in en
openbaarheid geven over hun diversiteitsbeleid. De bedoeling is om de code tijdens de
slotbijeenkomst van het netwerk in maart 2008 te presenteren en door de ambassadeurs te
laten ondertekenen. Ook zal het ambassadeursnetwerk aansluiten op de Glazen Plafond Index
van OCW. Deze index is een benchmarkinstrument waarmee zichtbaar gemaakt wordt wat
de stand is van het aantal vrouwen op topposities. EZ wil de website van het
Ambassadeursnetwerk hierop aan laten sluiten, zodat bedrijven hun prestaties kunnen
vergelijken met branchegenoten. Via de website kunnen bestaande instrumenten beter
worden benut en onder de aandacht gebracht. Daarnaast zal aandacht worden besteed
aan het inzichtelijk maken van de meerwaarde van diversiteit voor zowel het bedrijfsleven als
de economie.
20 Het Aspasia-programma is in oktober 1999 ingesteld als tijdelijk programma ter vergroting van het
aantal vrouwelijke universitair hoofddocenten (UHD's). Er worden door NWO jaarlijks ca. 20 Aspasia-
premies beschikbaar gesteld voor Colleges van Bestuur die vrouwelijke Vidi- en Vici-laureaten (ronde
2005 e.v.) binnen een jaar na de subsidietoekenning doen bevorderen tot UHD of hoogleraar.
37
Op 30 oktober2007 zal een TopBrainstorm over diversiteitsbeleid in Nederland worden
gehouden met de minister-president, de minister voor Emancipatie, de staatssecretaris van
EZ, een aantal vrouwen in topposities, academische experts en vertegenwoordigers van het
Nederlandse bedrijfsleven. Deze TopBrainstorm moet de aanzet vormen voor een structureel
diversiteitsbeleid waarmee de vrouwenparticipatie aan de Nederlandse top verbetert.
De commissie Frijns21 onderzoekt dit jaar de mate van diversiteit van raden van
commissarissen en de invloed daarvan op hun functioneren. Naar aanleiding van dit
onderzoek zal de Commissie eind dit jaar aanbevelingen doen voor het opnemen
van diversiteit in de Code Tabaksblat. In aanvulling daarop wordt in de zogenaamde
transparantiebenchmark voor Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) expliciet
aandacht besteed aan het criterium `Vrouwen in topposities'. Meer transparantie kan de
bedrijven prikkelen om actief in te zetten op het benutten van het vrouwelijke talent. Bij de
benoeming van de voorzitters en leden van adviserende organen van EZ wordt gestreefd naar
een evenredige deelname van vrouwen en personen uit etnische minderheidsgroepen.
1.3.2 Het verminderen van de beroepenscheiding tussen vrouwen en mannen
De afgelopen jaren is het opleidingsniveau van vrouwen gestegen: Vrouwen nemen steeds
meer deel aan het hoger onderwijs en promoveren ook veel vaker dan vroeger. Bovendien
studeren zij sneller af dan mannen. Daarmee wordt per saldo het verschil in opleidingsniveau
tussen vrouwen en mannen steeds kleiner.22 Daar staat tegenover dat de segregatie naar
onderwijsrichting nauwelijks vermindert. Technische opleidingen hebben voornamelijk
mannelijke leerlingen. Opleidingen in de zorg tellen in meerderheid vrouwen. Kiezen veel
meisjes in het voortgezet onderwijs nog voor het profiel Natuur en Gezondheid, de
doorstroom van meisjes naar een bèta- of technische vervolgstudie is gering. Voor Natuur en
Techniek (NT) kiezen überhaupt al niet veel meisjes.
Naast het feit dat vrouwen aanzienlijk minder vaak hogere posities bekleden dan mannen,
zijn er dus ook bepaalde beroepen waarin over het geheel genomen weinig vrouwen
werkzaam zijn. Zo is participatie van vrouwen in bètatechnische functies opvallend laag: het
percentage vrouwen in technische beroepen bedroeg in 2004 slechts 6,7 procent.23 Daar
staat weliswaar tegenover dat er eveneens beroepen zijn waar heel weinig mannen werken,
maar als we naar de feitelijke posities kijken hebben vrouwen de keus uit minder beroepen
21Op 6 december 2004 is de Monitoring Commissie Corporate Governance Code ingesteld. De
Monitoring Commissie (die wordt voorgezeten door prof. dr. J.M.G. Frijns) heeft tot taak: de actualiteit
en bruikbaarheid van de Nederlandse corporate governance code (ook wel de Code
Tabaksblat genoemd) te bevorderen; en de naleving ervan door de Nederlandse beursgenoteerde
vennootschappen te bewaken.
22 Emancipatiemonitor 2006.
23 CBS, 2004
38
dan mannen. Bij een internationale vergelijking van Eurostat komt Nederland voor wat
beroepskeuze van mannen en vrouwen betreft als het meest gesegregeerd maar voren.24
Beroepskeuzes en de daaraan voorafgaande keuzes voor een beroepsopleiding van vrouwen
en mannen vertonen dus systematische, grote verschillen. Deze onderwijs- en
beroepssegregatie heeft nadelen. Meisjes die voor een `mannelijke' studierichting kiezen zijn
vaak eenlingen en missen vrouwelijke rolmodellen. Daardoor hebben ze mogelijk meer
moeite hun opleiding af te maken. Daarnaast is de beloning van vrouwenberoepen vaak lager
dan die van mannenberoepen, zelfs als het functieniveau vergelijkbaar is.
De economie is gebaat bij een mix van mannelijke en vrouwelijk talent in alle beroepen en
sectoren. Bovendien liggen de mogelijkheden om de tekorten in bèta en techniek op te
vangen vooral bij het beter benutten van het vrouwelijk potentieel. Dit onderscheid tussen
typische vrouwen- en mannenberoepen wordt wel de `glazen muur' genoemd. Internationale
vergelijkingen laten zien dat beroepskeuzes van vrouwen en mannen sterk cultureel bepaald
zijn25 en ondermeer samenhangen met beeldvorming over beroepen en de houding van
docenten in het basis- en middelbaar onderwijs.26 Dit impliceert dat het mogelijk is een
verschuiving te bewerkstelligen van vrouwen naar mannenberoepen- en sectoren, en
omgekeerd. Dit blijkt ook uit de praktijk. Scholen en bedrijven die meedoen aan activiteiten
van het `Platform Bèta en Techniek' en het project `De Glazen Muur' scoren aanzienlijk beter
op de in- en doorstroom van meisjes naar bèta en techniekprofielen en opleidingen en
beroepen in die richting. Deze verhoogde doorstroom leidt echter nog niet tot een doorbraak
in de cijfers op macroniveau en beperkt zich tevens nog teveel tot voorlopers. Om tot een
betere verdeling van mannen en vrouwen over beroepen en sectoren te komen gaan we het
volgende doen:
· De goede resultaten van het `Platform Bèta en Techniek' en van het project `De Glazen
Muur' op de keuzes van meisjes worden breed bekend gemaakt onder scholen en
bedrijven. De inspanningen om deze doorstroom te bevorderen worden uitgebreid en
geïntensiveerd. Er zullen afspraken worden gemaakt met VO- scholen over doelen
voor hogere in- en doorstroom van meisjes in bèta en techniek, en er worden hen
programma's aangeboden om die doelen te bereiken. Daarbij zal het Platform de
komende jaren extra aandacht besteden aan meisjes in het vmbo en mbo. Deze
inspanningen moeten ertoe leiden dat minstens de helft van de groei in instroom
bèta/techniek afkomstig is van meisjes en vrouwen.
· Er wordt een Taskforce Onderwijs en Arbeidsmarkt opgericht waarin een plan van
aanpak zal worden opgesteld voor en door bedrijven (via kwartiermakers en
24 Eurostat, `The concentration of men and women in sectors of activity, Statistics in focus' 53, 2007.
25 Idem
26 Zie ook `Ongezien Onderscheid', Sardes, 2006
39
denktanks) om de tekorten op de arbeidsmarkt in bèta en techniek het hoofd te
bieden. Via de denktanks zal de invalshoek van het beter benutten van het vrouwelijk
potentieel (schoolverlaters, zij-instromers, herintreders) worden ingebracht en
uitgewerkt.
· De deskundigheid bij (meestal mannelijke) bèta -docenten en schoolleiders over de
beroeps- en opleidingskeuzes bij meisjes en jongens wordt bevorderd.
· Er worden meer vrouwelijke rolmodellen ingeschakeld en de samenwerking tussen
onderwijs en bedrijfsleven wordt geïntensiveerd.
· Er zal een programma worden ondersteund om de segregatie in onderwijs en
arbeidsmarkt te verminderen en het aantal meisjes in bèta- en techniekberoepen te
vergroten.
Om te zien hoeveel effect deze inspanningen hebben, worden de resultaten van deze acties
gemonitord.
1.3.3 Het verkleinen van bestaande beloningsverschillen tussen vrouwen en mannen
Vrouwen verdienen minder dan mannen. Het kabinet heeft in het coalitieakkoord opgenomen
dat het zich inzet om aan deze ongelijkheid een einde te maken. Tijdens de participatietop zijn
ook met de sociale partners hierover afspraken gemaakt.
Nederland vormt geen uitzondering; in vrijwel alle landen zijn er beloningsverschillen tussen
mannen en vrouwen. Uit onderzoek blijkt echter dat de loonverschillen tussen vrouwen en
mannen in ons land in vergelijking met andere Europese landen aan de hoge kant zijn.27 Het
meest recente onderzoek van de Arbeidsinspectie laat zien dat vrouwen in het bedrijfsleven in
2004 per uur gemiddeld (ongecorrigeerd) 21% minder verdienden dan mannen.28 Een groot
deel van dat verschil is statistisch te verklaren door factoren als deeltijd, werkervaring, sector
en functieniveau. Het gecorrigeerde beloningsverschil van 7% is echter veel moeilijker te
verklaren. Dit betekent niet dat er per definitie sprake is van beloningsdiscriminatie. De
mogelijkheid bestaat dat door een verdere uitwerking van de onderzoeksmethode een
objectieve verklaring gevonden kan worden voor (een deel van) het resterende
beloningsverschil van 7%. Bij de overheid verdienden vrouwen in 2004 gemiddeld
ongecorrigeerd 14% minder dan mannen en gecorrigeerd 4%.29
27 `Tackling the pay gap between women and men', Europese Commissie (COM), 424, 2007.
28 `De Arbeidsmarktpositie van werknemers in 2004. Verschillen in beloning en mobiliteit',
Arbeidsinspectie, 2006
29 Voor een verklaring van de termen gecorrigeerde en ongecorrigeerde beloningsverschillen zie `De
Arbeidsmarktpositie van werknemers in 2004. Verschillen in beloning en mobiliteit', Arbeidsinspectie,
2006
40
De maatregelen om de loonkloof kleiner te maken hebben nog niet het gewenste resultaat
opgeleverd: er is tot op heden geen duidelijke afname van beloningsverschillen.30 Een deel
van de verklaring is dat mannen en vrouwen in verschillende sectoren werken, vrouwen
minder doorstromen naar hogere posities en minder ervaringsjaren opbouwen. De in dit
hoofdstuk aangekondigde acties zullen waarschijnlijk dan ook indirect bijdragen aan een
vermindering van de ongecorrigeerde beloningsverschillen. Daarnaast gaat het kabinet zich
maximaal inspannen om de gecorrigeerde beloningsverschillen terug te dringen.
Voor het thema beloningsverschillen in het algemeen is de minister van SZW de
verantwoordelijke bewindspersoon. Op 11 juni 2007 is een kabinetsreactie over het
eindrapport van de werkgroep `Gelijke beloning, dat werkt!' aan de Tweede Kamer
aangeboden.31 Daarin staan de voornemens ten aanzien van het verminderen van
beloningsverschillen tussen mannen en vrouwen opgenomen, waaronder jaarlijkse deelname
aan de Gelijk Loon Dag, het voor de komende drie jaar in de lucht houden van de website
gelijkloon.nl, het oprichten van een netwerk gelijke beloning en het onder de aandacht
brengen van de handleiding sekseneutrale functiewaardering bij CAO-onderhandelaars.
Daarnaast wordt de mogelijkheid van het opnemen van gelijke beloning in een bepaling over
tegengaan van discriminatie in de Arbeidsomstandighedenwet bezien. SZW heeft tevens de
sociale partners verzocht voor 1 oktober 2007 te rapporteren wat er met de aanbevelingen
van de Werkgroep gedaan is. Tenslotte blijft SZW het tweejaarlijks onderzoek naar
beloningsverschillen uitvoeren. Eind 2008 verschijnt het volgende rapport.
De Europese Commissie heeft in juli 2007 een mededeling over gelijke beloning
gepubliceerd.32 Hierin wordt geconcludeerd dat de bestaande loonkloof de noodzaak aangeeft
om te bekijken op welke wijze ongeoorloofde beloningsverschillen bestreden kunnen worden.
Daarvoor zijn 4 prioriteiten aangewezen waar de actieve inzet van alle belanghebbenden
vereist is:
- het onderzoeken van manieren om wetgeving en implementatie van gelijke behandeling en
gelijke beloning te verbeteren;
- het volledig benutten van de Europese Strategie voor Groei en Banen;
- werkgevers stimuleren om gelijke beloning toe te passen in hun personeelsbeleid;
- het stimuleren van de uitwisseling van goede voorbeelden voor gelijke beloning.
30 `Gelijk loon nu of nooit. Eindrapport en aanbevelingen. Werkgroep `Gelijke beloning, dat werkt!', 12
maart 2007.
31 Kamerstukken Tweede Kamer, 2006- 2007, 27 099, nr.18)
32 `Tackling the pay gap between women and men', Europese Commisie (COM), 424, 2007.
41
Voor elke prioriteit heeft de Commissie acties voorgesteld. Deze sluiten aan bij de acties die
zijn opgenomen in de kabinetsreactie op het eindrapport en de aanbevelingen van de
werkgroep 'Gelijke beloning, dat werkt!'
Voor de overheidssector Rijk is de minister van BZK verantwoordelijk. Uit
beloningsonderzoeken blijkt dat ook binnen de overheid een beloningsachterstand van
vrouwen ten opzichte van mannen bestaat. Tot nu toe is aangenomen dat de sector Rijk zich
hierin niet onderscheidt van de andere overheidssectoren. Daarom is in de afgelopen periode
vooral aandacht gevraagd voor de cultuurverandering die inmiddels binnen de meeste
ministeries in gang gezet is. Om tot een gericht beleid ten aanzien van beloningsverschillen te
komen, zal het ministerie van BZK op grond van de beschikbare gegevens onderzoeken wat de
omvang van de verschillen in de sector Rijk is. Op basis van deze nulmeting zal in overleg met
de ministeries en de centrales van overheidspersoneel een plan van aanpak worden opgesteld
om het gemeten verschil de komende kabinetsperiode terug te brengen, waarbij gestreefd
wordt naar halvering van dit verschil. Na twee jaar zal een tussentijdse meting worden
verricht om het effect van de genomen maatregelen te beoordelen en waarnodig bij te sturen.
In de arbeidsvoorwaardenovereenkomst sector Rijk 2007-2010 is geconstateerd dat, gelet op
de huidige incongruenties in het loongebouw en de in de komende jaren te voorziene
arbeidsmarktproblematiek, het huidige loongebouw aan vernieuwing toe is. Uiterlijk 2010 zal
het ontwerp van het nieuwe loongebouw gereed zijn. Gezien deze ontwikkeling zal het huidige
loongebouw niet betrokken worden bij de maatregelen om eventuele beloningsverschillen te
verminderen. De nulmeting bij de sector Rijk zal tevens als basis dienen voor een nadere
verkenning van de stand van zaken en de aanpak van beloningsverschillen bij de andere
overheidssectoren.
Ook in de wetenschap zijn vrouwen vaker dan mannen in een lager functieniveau ingedeeld
en daarmee vaak in een lagere beloningsschaal.33 Het verschil is aanzienlijk bij de
hoogleraren. Een bijna drie keer zo hoog percentage van de mannelijke hoogleraren als van
de vrouwelijke is ingedeeld in de hoogste salarisschaal die voor die functie gebruikelijk is.
Deze inschalingsverschillen betekenen geen geringe beloningsverschillen. In 2005 was het
maximum van schaal 18 bijna 1400 euro hoger dan het maximum van schaal 16, waarin de
meeste vrouwelijke hoogleraren ingedeeld zijn. Aandacht voor gelijke beloning wordt
meegenomen in de bestuurlijke dialoog met instellingen (zie paragraaf 1.3.1).
33 Vrouwelijke hoogleraar Monitor, Simone de Beauvoir Stichting e.a., 2006, p17
(http://www.lnvh.nl/bestanden/Monitor_SdB_2006.pdf)
42
Hoofdstuk 2 - Vrouwen en meisjes uit etnische minderheidsgroepen
Hoofddoelstelling 2:
Het bieden van kansen aan en het benutten van talenten van vrouwen en meisjes uit
etnische minderheidsgroepen.
Subdoelstellingen:
2.1 Het verhogen van de maatschappelijke- en arbeidsparticipatie van vrouwen en
meisjes uit etnische minderheidsgroepen.
2.2 Het vergroten van de zelfredzaamheid en persoonlijke ontwikkeling van vrouwen en
meisjes uit etnische minderheidsgroepen.
2.3 Het bevorderen van de emancipatie van mannen en jongens uit etnische
minderheidsgroepen.
Inleiding
De positie van vrouwen uit etnische minderheidsgroepen werd de afgelopen periode een
belangrijk aandachtspunt binnen het emancipatiebeleid. Alarmerende cijfers over het
relatief grote aantal vrouwen dat niet actief aan de samenleving deelneemt, de Nederlandse
taal slecht beheerst en geen contacten heeft met mensen buiten de eigen groep, vormden de
directe aanleiding voor deze toenemende aandacht.
Er zijn in Nederland ruim 830.000 niet-westers allochtone vrouwen.34 Dit is ongeveer 10%
van de totale vrouwelijke Nederlandse bevolking. De Turkse, Marokkaanse, Surinaamse en
Antilliaanse/Arubaanse vrouwen zijn de grootste groeperingen onder de niet-westerse
allochtone vrouwen (67% van het totaal). Van hen bevindt 79% zich in een kansarme dan wel
kwetsbare positie voor wat betreft de mate van participatie aan de Nederlandse
samenleving.35
Allochtone vrouwen zijn beduidend lager opgeleid dan autochtone vrouwen, maar ook lager
opgeleid dan de mannen uit de eigen herkomstgroep. Dit geldt vooral voor de oudere Turkse
en Marokkaanse vrouwen van de eerste generatie. Van de vrouwen ouder dan 40 jaar heeft
34 Gegevens uit deze inleiding komen, tenzij anders vermeld, uit de Sociale atlas van vrouwen uit
etnische minderheden, SCP, 2006.
35 Emancipatie in estafette; De positie van vrouwen uit etnische minderheden, SCP, 2004.
43
80% van de Turkse vrouwen en 90% van de Marokkaanse vrouwen maximaal basisonderwijs
genoten. Een groot deel van deze vrouwen heeft nooit leren lezen en schrijven. Surinaamse
en Antilliaanse vrouwen zijn aanmerkelijk beter opgeleid dan Turkse en Marokkaanse
vrouwen, maar halen niet het niveau van de autochtone vrouwen. Hoewel de hier geboren en
getogen generatie een flinke inhaalslag heeft gemaakt, moest in 2003 nog tweederde van de
Turkse en Marokkaanse jonge vrouwen (20-34 jaar) het stellen zonder startkwalificatie.
Turkse en Marokkaanse jonge mannen hadden iets vaker een startkwalificatie (40%). Onder
hun autochtone leeftijdgenoten hebben vrouwen juist vaker (80%) een startkwalificatie dan
mannen (76%).
Eén van de gevolgen van het lage opleidingsniveau is dat allochtone vrouwen doorgaans meer
problemen met de Nederlandse taal hebben dan allochtone mannen. Naar schatting is
eenderde van de allochtonen die niet in Nederland zijn geboren, functioneel analfabeet (kan
amper lezen en schrijven). Het aandeel vrouwen in deze groep is groter dan het aandeel
mannen. Voor deze groep vrouwen is het extra moeilijk een nieuwe taal te leren.36 De
Commissie PaVEM schatte in 2004 het aantal vrouwelijke oudkomers (dus de eerste generatie
vrouwen) met een ernstige taalachterstand op 240.000.37
Ondanks het feit dat allochtone leerlingen het in het basisonderwijs steeds beter gaan doen, is
er nog een aanzienlijke achterstand op autochtone leerlingen. Allochtone leerlingen lopen
veel meer achter in taal dan in rekenen. In de meeste allochtone groepen krijgen meisjes net
iets vaker een havo/vwo-advies dan jongens, maar dit geldt niet voor Turkse en Marokkaanse
meisjes.
In het voortgezet onderwijs doen allochtone meisjes het beter dan allochtone jongens. Net
zoals autochtone meisjes het beter doen dan autochtone jongens. Maar de achterstand van
allochtone meisjes op autochtone meisjes is nog niet ingehaald. Over het algemeen verlaten
allochtone meisjes beduidend minder vaak dan allochtone jongens het voortgezet onderwijs
zonder diploma. Opmerkelijk is echter de hoge uitstroom van ongediplomeerde Turkse
meisjes tijdens het examenjaar (vmbo, havo en vwo). Onder Turkse meisjes lijkt er sprake
van een tweedeling tussen een groep die het zeer goed doet in het voortgezet onderwijs en
doorstroomt naar hoger onderwijs, en een groep die helemaal geen diploma haalt. Het lijkt er
op dat deze laatste groep het onderwijs verlaat om vroeg te gaan trouwen.
Als allochtone vrouwen eenmaal een diploma hebben gehaald in het voortgezet onderwijs,
stromen zij vaker dan autochtone vrouwen door naar vervolgonderwijs. Ze kiezen bovendien
36 Jaarrapport Integratie 2005, SCP.
37 Participatie van vrouwen uit etnische minderheden Taal Totaal, Advies van de Commissie PaVEM,
2004.
---
vaker dan autochtone vrouwen voor de hoogst mogelijke vervolgopleiding. In het hoger
onderwijs is dus beslist een inhaalslag gemaakt. Opmerkelijk is daarbij dat allochtone
vrouwen minder seksespecifieke keuzes maken dan autochtone vrouwen en vaker kiezen voor
opleidingsrichtingen die een goed perspectief bieden op de arbeidsmarkt.
Van de niet-westers allochtone vrouwen heeft 38% betaald werk, tegenover 56% van de
autochtone vrouwen.38 Belemmerende factoren zijn onder andere het opleidingsniveau (zie
hiervoor), opvattingen over de rol van vrouwen en het gegeven dat allochtone vrouwen
gemiddeld eerder moeder worden dan autochtone vrouwen en ook gemiddeld grotere
gezinnen hebben, en discriminatie op de arbeidsmarkt. Tussen de allochtone groepen bestaan
enorme verschillen. De netto arbeidsparticipatie van Surinaamse vrouwen bijvoorbeeld, ligt
met 55% vrijwel op hetzelfde niveau als dat van autochtone vrouwen. Van de vrouwen uit
Irak, Afghanistan en Somalië daarentegen, werkt slechts 10 tot 15%. Onder de grote
minderheidsgroepen is de arbeidsparticipatie van Marokkaanse (27%) en Turkse (31%)
vrouwen erg laag.39 Van de allochtone vrouwen die betaald werk hebben, is de helft
aangewezen op elementaire en lagere beroepen. Dit geldt overigens ook voor allochtone
mannen. Bij autochtone vrouwen is dat iets meer dan een kwart.
31% van de zelfstandig ondernemers in Nederland is vrouw. Het aandeel vrouwelijke
ondernemers onder de niet-westerse allochtonen blijft achter bij het landelijk gemiddelde.
Het aantal niet-westerse allochtone ondernemers van de tweede generatie neemt sterk toe
(zowel mannen als vrouwen). Doordat de groei van het aantal mannelijke ondernemers in
deze groep groter is dan de groei van het aantal vrouwelijke ondernemers, is het aandeel
vrouwelijke ondernemers onder de niet-westerse allochtonen van de tweede generatie
enigszins teruggelopen.40
In lijn met de lage arbeidsparticipatie ligt de uitkeringsafhankelijkheid (WAO, bijstand of WW)
van allochtone vrouwen tussen de 15 en 65 jaar een stuk hoger dan die van autochtone
vrouwen: 25% versus 12%.41
Veel vrouwen die geen betaald werk hebben en ook niet op een andere manier participeren in
de samenleving hebben nauwelijks contact met autochtone Nederlanders of leden van andere
etnische minderheden. Deze groepen denken ook het meest traditioneel over emancipatie en
over man-vrouwrollen. Daar staat tegenover dat in alle groepen vrouwen gemiddeld
38 Emancipatiemonitor 2006, SCP en CBS.
39 Emancipatiemonitor 2006, SCP en CBS.
40 Monitor Nieuw Ondernemerschap 2006, EIM.
41 Jaarrapport Integratie 2005, SCP.
45
progressiever denken over emancipatie dan mannen en duidelijk meer geporteerd zijn van
een gelijkwaardiger rolverdeling, dan mannen.
De stand van zaken in het onderwijs laat zien dat allochtone vrouwen een enorme inhaalslag
hebben gemaakt, en nog maken. Als ze kansen zien en krijgen, gebruiken ze die ook. Juist
daarom ligt er hier voor het emancipatiebeleid een enorme kans en uitdaging. Een kans en
uitdaging waarde minister voor Emancipatie zich, samen met collega bewindspersonen,
stevig voor inzet.
Aanpak
In de afgelopen periode zijn diverse initiatieven en projecten uitgevoerd om de
maatschappelijke en/of arbeidsparticipatie van vrouwen uit etnische minderheden te
vergroten. Instrumenten en methodieken werden ontwikkeld en uitgeprobeerd op
gemeentelijk niveau. Deze samenwerking tussen rijk en gemeenten heeft er voor gezorgd dat
de participatie van vrouwen uit etnische minderheidsgroepen hoger op de agenda van
gemeentelijk beleid is komen te staan. Het kabinet wil de ruimte voor gemeenten om met
maatwerk participatiebevorderend beleid te voeren vergroten. Daartoe wordt ernaar
gestreefd bestaande schotten tussen de diverse op re-integratie en participatie gerichte
budgetten weg te nemen. Met verruiming van de mogelijkheden om deze budgetten in te
zetten, en met de instrumenten en methodieken die de afgelopen jaren zijn ontwikkeld,
kunnen gemeenten aan de slag om de participatie van allochtone vrouwen te bevorderen. Het
is aan gemeenten om er voor te zorgen dat de aandacht voor de positie van allochtone
vrouwen beklijft, zodat structureel meer vrouwen bereikt worden en meer vrouwen zich
kunnen ontwikkelen en zich kunnen verweren tegen mogelijke belemmeringen die door de
omgeving worden opgelegd. Deze ontwikkeling start met de politieke wil om hier, over
verschillende beleidsterreinen heen, aan te werken. Vervolgens is een sterke gemeentelijke
regie nodig om ervoor te zorgen dat verschillende beleidsterreinen inderdaad aan en met
elkaar verbonden worden. Gemeentelijke regie, en het versterken daarvan, is één van de
uitgangspunten van beleid. Daarnaast, of eigenlijk voorop, staat de rol die de doelgroep zelf
speelt. Met eigen kracht en eigen talenten.
Emancipatie van vrouwen uit etnische minderheidsgroepen ligt voor een deel in het verlengde
van integratievraagstukken. Vanzelfsprekend wordt er voor dit onderdeel van het
emancipatiebeleid dan ook nauwe samenwerking gezocht met het integratie- en
inburgeringsbeleid.
46
De hoofddoelstelling "Het bieden van kansen aan en het benutten van talenten van vrouwen
en meisjes uit etnische minderheidsgroepen", bestaat uit drie belangrijke subsdoelstellingen:
1. het verhogen van de maatschappelijke- en arbeidsparticipatie van vrouwen en meisjes
uit etnische minderheidsgroepen;
2. het vergroten van de zelfredzaamheid en persoonlijke ontwikkeling van vrouwen en
meisjes uit etnische minderheidsgroepen;
3. het bevorderen van de emancipatie van mannen en jongens uit etnische
minderheidsgroepen.
2.1 Het verhogen van de maatschappelijke- en arbeidsparticipatie van vrouwen en
meisjes uit etnische minderheidsgroepen
Voor vrouwen met een gebrekkige beheersing van de Nederlandse taal en/of niet in bezit van
de nodige arbeidskwalificaties, is de afstand naar de arbeidsmarkt vaak te groot. Voor hen is
maatschappelijke participatie (deelnemen aan laagdrempelige activiteiten, vrijwillige inzet)
een belangrijke eerste stap. Voor vrouwen voor wie de stap naar de arbeidsmarkt beter
uitvoerbaar lijkt, is het kabinet er alles aan gelegen het zetten van deze stap te stimuleren en
te faciliteren. Het kabinet wil dit op de volgende manier bereiken.
2.1.1 Ondersteuning gemeenten in beleidsontwikkeling
In het Plan van Aanpak Emancipatie en Integratie is onder het vorige kabinet de "toolkit
participatie" ontwikkeld en in vijf gemeenten uitgeprobeerd. De toolkit is een instrument dat
gemeenten kunnen inzetten om een samenhangend beleid ter bevordering van de participatie
van vrouwen uit etnische minderheidsgroepen te ontwikkelen. In de periode 2007-2008
worden, in opdracht van het ministerie van OCW, nog eens 10 gemeenten begeleid in het
gebruik van deze toolkit en dus in het ontwikkelen van een samenhangende aanpak. Ook
krijgen kennisinstellingen de toolkit ter beschikking om gemeenten te adviseren over
emancipatiebeleid voor vrouwen uit etnische minderheden.
Met gemeenten maakt het kabinet, op initiatief van het ministerie van OCW, ook bestuurlijke
afspraken waarmee een impuls kan worden gegeven aan lokale initiatieven die de
zelfredzaamheid en persoonlijke ontwikkeling van vrouwen en meisjes uit etnische
minderheden kunnen vergroten.
2.1.2 Uitvoering van het Deltaplan Inburgering
De meerderheid van de mensen die inburgeren is vrouw (in sommige steden 80%). Door de
uitvoering van het Deltaplan Inburgering (Minister van WWI) moet de kwaliteit van de
inburgering verbeteren. Inburgering moet daadwerkelijk gaan leiden tot (arbeids)participatie.
47
In 2011 is 80% van de inburgeringstrajecten duaal, oftewel gekoppeld aan trajecten gericht
op maatschappelijke participatie of arbeidsparticipatie, of op doorstroom naar het
beroepsonderwijs. In het kader van het Deltaplan Inburgering wordt ook gezocht naar
mogelijkheden voor flexibele kinderopvang. Het ontbreken van passende kinderopvang vormt
vaak nog een barrière voor vrouwen om deel te nemen aan de inburgering.
2.1.3 Uitbreiding project "Duizend en één Kracht; vrouwen en vrijwillige inzet"
Op 8 maart 2007 heeft het ministerie van OCW samen met VWS, SZW en WWI en met zes
gemeenten42 een convenant afgesloten ten behoeve van het project "Duizend en één Kracht;
vrouwen en vrijwillige inzet". Dit project beoogt de instroom van 50.000 allochtone vrouwen
in vrijwilligerswerk, de interculturalisatie van vrijwilligersorganisaties en versterking van de
keten van inburgering, maatschappelijke participatie en betaalde arbeid. Het project draait
nu in pilots in zes gemeenten. In de komende periode zal het ministerie van OCW het
voortouw nemen ook andere gemeenten te stimuleren en te ondersteunen om (onderdelen
van) dit project ook in hun gemeente uit te voeren. Gemeentelijke regie en een
samenhangende aanpak waarbij doelen en financieringsstromen (Wmo, Wwb, Web, Wi) beter
aan elkaar gekoppeld worden, staan hierbij centraal.
2.1.4 Het stimuleren van sectoren om paraprofessionele functies voor vrouwen uit
etnische minderheden te creëren43
Paraprofessionele functies bieden goede mogelijkheden voor vrouwen om zonder formele
kwalificaties werkervaring op te doen en in te stromen op de arbeidsmarkt. Het kabinet heeft
met sociale partners op de Participatietop afspraken gemaakt over het aanpassen van het
functie-/loongebouw waardoor ruimte ontstaat voor paraprofessionele functies voor
allochtone vrouwen. In het kader van de Taskforce Deeltijdplus bekijkt het kabinet de
mogelijkheid om met verschillende sectoren afspraken te maken over het realiseren van deze
functies. Met woningbouwcorporaties zijn door het ministerie van OCW hierover al
verkennende gesprekken gevoerd. In deze sector zijn goede mogelijkheden om
paraprofessionele functies te creëren.
2.1.5 Regiegroep Allochtone Vrouwen en Arbeid
De Regiegroep Allochtone Vrouwen en Arbeid (ingesteld door de Minister van SZW tot en met
31 december 2007) ondersteunt acht gemeenten die proberen de kansen op een baan voor
42 Utrecht, Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Breda en Nijmegen
43 Een paraprofessional is werkzaam op een terrein waarop zij geen (formele) opleiding heeft gehad. De
paraprofesional staat dicht bij de doelgroep of maakt daar deel van uit en verricht werk waarbij zij in
direct contact staat met de doelgroep allochtone vrouwen.
48
vrouwen uit etnische minderheidsgroepen te vergroten. Dit doen zij door het experimenteren
met zelfstandig ondernemerschap, empowerment, het inzetten van coaches en
ambassadeurs, het creëren van paraprofessionele functies, het organiseren van
netwerkbijeenkomsten, de werkgeversbenadering en het opzetten van een integrale
benadering. Op basis van deze ervaringen wordt een handreiking gemaakt die andere
gemeenten kan ondersteunen.
2.1.6 Overige maatregelen
Naast de hierboven genoemde specifieke maatregelen is er een aantal algemene maatregelen
waarbinnen specifieke aandacht voor de positie van vrouwen uit etnische minderheden wordt
gegeven.
· Het kabinet is met de VNG overeengekomen dat 75.000 uitkeringsgerechtigden en
25.000 niet-uitkeringsgerechtigden geactiveerd zullen worden. Een groot deel van hen
is vrouw.
· Het kabinet stimuleert zelfstandig ondernemerschap door microkredieten
beschikbaar te stellen aan startende ondernemers. Daarbij is specifieke aandacht
voor vrouwelijk ondernemerschap, onder andere door het ondersteunen van
netwerken. In het kader van het Actieplan Krachtwijken wordt met gemeenten
besproken op welke wijze specifieke ondersteuning aan allochtone vrouwen in de
betreffende wijken gegeven kan worden.
· Er wordt onderzoek gedaan naar de mate waarin allochtonen profiteren van het re-
integratiebeleid en naar de effectiviteit ervan voor deze doelgroep. Binnen dit
onderzoek wordt specifieke aandacht besteed aan allochtone vrouwen, zowel met als
zonder uitkering.
· Het kabinet wil allochtone vrouwen stimuleren beroepsopleidingen te volgen. Deels
wordt hieraan gewerkt in het kader van het Deltaplan Inburgering door
inburgeringstrajecten duaal aan te bieden. Daarnaast wordt ook gestreefd naar een
betere doorstroom van inburgering naar beroepsopleiding waardoor mensen zonder
startkwalificatie gestimuleerd worden deze wel te halen. De problematiek rond
vroegtijdige schooluitval zal nader worden verkend; mogelijk wordt er een
ambassadeursfunctie/meidennetwerk rond deze thematiek opgezet.
2.2 Het vergroten van de zelfredzaamheid en persoonlijke ontwikkeling van vrouwen en
meisjes uit etnische minderheidsgroepen
Traditionele opvattingen (van vrouwen en mannen) over de rol en positie van meisjes en
vrouwen leiden tot belemmeringen in de persoonlijke ontwikkeling van vrouwen en tot sociaal
49
isolement. Daarnaast zijn wederzijds onbegrip en vooroordelen van invloed op de
beeldvorming over vrouwen uit etnische minderheden. Hierdoor worden hun talenten niet
meteen herkend. De talenten van vrouwen worden beter zichtbaar en benut wanneer de
zelfredzaamheid van vrouwen toeneemt en wanneer door middel van dialoog de positieve
beeldvorming gestimuleerd wordt. Zelfredzaamheid heeft betrekking op eigen talenten
ontdekken, keuzes kunnen maken en persoonlijke ontwikkeling. Dit proces wordt
gestimuleerd door enerzijds coaching en training en anderzijds positieve beeldvorming. Om
de zelfredzaamheid van vrouwen te vergroten neemt het kabinet de volgende maatregelen.
2.2.1 Inzetten van vrouwelijke en mannelijke rolmodellen
Het inzetten van rolmodellen kan een probaat middel zijn om mensen te stimuleren hun
kansen te zien en te benutten. Met het inzetten van maatjes of mentoren (bijvoorbeeld
hbo/wo-studenten die als mentor voor vmbo/mbo-leerlingen optreden) zijn op kleine schaal al
successen geboekt. Het kabinet stelt financiële middelen beschikbaar om dit soort
initiatieven op grotere schaal toe te passen.
2.2.2 Bevorderen dialoog
De dialoog is tijdens het Plan van Aanpak Emancipatie en Integratie, dat onder het vorige
kabinet werd uitgevoerd ten behoeve van allochtone vrouwen (en mannen) een uitstekende
aanpak gebleken om mensen, met respect voor elkaars overtuigingen, met elkaar in contact
te brengen. Ook bleek het mogelijk om mensen met elkaar te laten praten over
taboeonderwerpen zoals man/vrouwverhoudingen, loverboys, huiselijk geweld etc. Het
kabinet wil de inzet van de dialoog continueren en ondersteunen. Tot en met 2008 loopt de
subsidieregeling `ruimte voor contact tussen allochtonen en autochtonen' van de Minister van
WWI. Als vervolg hierop komt er een project dat op lokaal niveau intercultureel contact
bevordert. Binnen dat project zal expliciet aandacht besteed worden aan deelname van
vrouwen en de positie van vrouwen.
2.3 Het bevorderen van de emancipatie van mannen en jongens uit etnische
minderheidsgroepen
Sinds jaar en dag richten activiteiten voor de emancipatie van vrouwen zich op vrouwen. Dat
lijkt logisch, maar tegelijkertijd is ook duidelijk dat de emancipatie van vrouwen belemmerd
wordt door traditionele opvattingen van mannen. Meisjes en vrouwen uit etnische
minderheden geven steeds indringender aan dat hierdoor spanningen ontstaan in opvoeding,
huwelijk en gezin. Om de emancipatie van vrouwen uit etnische minderheden niet in gevaar
50
te brengen vindt het kabinet het belangrijk dat ook jongens en mannen uit etnische
minderheden zich emanciperen.
2.3.1 ondersteunen van lokale initiatieven
Waar bestuurlijke afspraken worden gemaakt tussen het ministerie van OCW en betrokken
gemeenten over het besteden van aandacht aan de emancipatie van mannen en jongens, zal
ondersteuning gegeven worden bij lokale initiatieven.
51
Hoofdstuk 3 - Veiligheid
Hoofddoelstelling 3a:
Het voorkomen en bestrijden van geweld tegen vrouwen en meisjes.
Subdoelstellingen:
3.1 Het voorkomen en bestrijden van huiselijk geweld tegen vrouwen en meisjes.
3.2 De verbetering van de informatievoorziening aan prostituees.
3.3 Het voorkomen en bestrijden van eergerelateerde geweld.
3.4 De bestrijding van vrouwelijke genitale verminking.
3.5 Deskundigheidsbevordering van professionals
Hoofddoelstelling 3b:
Seksuele en relationele vorming van meisjes en jongens en het vergroten van hun
weerbaarheid tegen (seksueel) geweld.
Subdoelstellingen:
3.6 Het verkrijgen van inzicht in de gevolgen van de seksualisering van de rol van
meisjes en vrouwen in de maatschappij.
3.7 Het vergroten van de weerbaarheid van meisjes en jongens tegen (seksueel)
geweld.
3.8 Het voorkomen van tienerzwangerschappen.
Hoofddoelstelling 3a: Het voorkomen en bestrijden van geweld tegen vrouwen en meisjes
Inleiding
Huiselijk geweld, seksueel misbruik van meisjes en jongens en mensenhandel krijgen in de
publieke opinie minder aandacht en minder erkenning als maatschappelijk probleem dan
bijvoorbeeld het zogenoemde `zinloos geweld' in de publieke ruimte. De overheid heeft een
taak in het verzekeren van de veiligheid van iedere burger. Het geweld tegen personen moet
worden teruggedrongen, of dit nu plaats vindt op straat of achter de voordeur. Bij veel
geweldsvormen speelt de sekse van het slachtoffer respectievelijk de dader een rol.
Bij `private' vormen van geweld zijn vrouwen en meisjes onevenredig vaak slachtoffer terwijl
de daders meestal mannen zijn. Dit is de reden dat het voorkómen en bestrijden van geweld
52
tegen vrouwen en meisjes al jaren een belangrijke hoofddoelstellingen is van het
emancipatiebeleid van de rijksoverheid. Geweld tegen vrouwen is één van de ernstige
gevolgen van de ongelijke machtsverhouding tussen mannen en vrouwen en tegelijkertijd ook
een verschijnsel dat die ongelijke verhouding mede in stand houdt. Het vóórkomen van
geweld tegen vrouwen hangt samen met opvattingen en vooroordelen over de taken en de
kwaliteiten van mannen en vrouwen en mannelijkheid en vrouwelijkheid zelf. Ook hangt het
samen met opvattingen over de seksualiteit en reproductieve rechten van vrouwen en
mannen. Het feit dat vrouwen vaak sociaaleconomisch afhankelijk zijn van mannen, is één
van de oorzaken van de ongelijke machtsverhoudingen.
Binnen het beleid worden de volgende vormen van geweld tegen vrouwen en meisjes
onderscheiden: huiselijk geweld, mensenhandel, eergerelateerd geweld en vrouwelijke
genitale verminking.
Geweld algemeen
Hoe vaak geweld, zowel in de publieke als in de privé-sfeer, tegen vrouwen en meisjes
voorkomt, is moeilijk te zeggen. Geweld in de verborgenheid van de privésfeer is niet of slecht
zichtbaar en - gelet op de gevoeligheid van het onderwerp - lang niet alle incidenten worden
gemeld. Volgens de politiestatistiek van het CBS zijn er in 2004 ruim 9.100 processen-verbaal
opgemaakt van seksuele misdrijven en ruim 55.300 van mishandeling. Vrouwen zijn volgens
die gegevens in verhouding vaker slachtoffer van seksuele geweldsdelicten en mannen vaker
van mishandeling. Geweld tegen vrouwen vindt, veel vaker dan geweld tegen mannen, plaats
in de privé-omgeving en op school of op het werk. Mannen zijn in de meerderheid van de
gevallen de plegers van het geweld, zowel waar het mannelijke als vrouwelijke slachtoffers
betreft en zowel in de publieke als in de private sfeer.
Huiselijk geweld
Huiselijk geweld is geweld dat door iemand uit de huiselijke kring van het slachtoffer wordt
gepleegd.44 Het woord `huiselijk' verwijst dus niet naar de locatie waar het geweld plaatsvindt
(het kan zowel binnenshuis als buitenshuis gepleegd worden), maar naar de relatie tussen
pleger en slachtoffer. Onder huiselijk geweld wordt verstaan fysieke, seksuele en/of
psychische vormen van geweld waaronder partnermishandeling, kindermishandeling,
oudermishandeling en ouderenmishandeling. Bij vormen van psychisch geweld kan het
bijvoorbeeld gaan om vernedering, bedreiging en/of belaging (stalking).
44 Huiselijk Geweld, Aard, Omvang en Hulpverlening, Van Dijk et al, 1997.
53
Per jaar komen er ruim 57.000 meldingen van huiselijk geweld binnen bij de politie.45 Ruim
70% van de meldingen betreft geweld door een (ex)partner. In veel gevallen zijn kinderen
getuige van het geweld. Naar schatting wordt slechts 12% van alle huiselijk geweldzaken bij
de politie gemeld. Dat betekent dat zich jaarlijks ongeveer 500.000 huiselijk
geweldsincidenten voordoen. Om een helder inzicht in de aard en omvang van huiselijk
geweld te krijgen start in 2007 start een landelijk bevolkingsonderzoek naar huiselijk geweld.
Mensenhandel
Niet alleen uitbuiting in de seksindustrie maar ook uitbuiting in andere sectoren vallen onder
de term mensenhandel. Het grootste deel van de slachtoffers van mensenhandel is vrouw.46
In 2005 zijn er 424 meldingen van (vermoedelijke) slachtoffers van mensenhandel
geregistreerd door de Stichting Tegen Vrouwenhandel. Dat was een stijging van 5% ten
opzichte van het jaar daarvoor. De meeste van de slachtoffers hadden de leeftijd van 18-30
jaar en een groot deel van hen is in de prostitutie beland (37%).47 (Potentiële) slachtoffers
van mensenhandel zijn vooral: minderjarigen die ten prooi zijn gevallen aan loverboys,
alleenstaande minderjarige asielzoekers, vrouwen in de asielopvang en vrouwen met een
afhankelijke verblijfstatus.48
Eergerelateerd geweld
Eergerelateerd geweld is `elke vorm van geestelijk of lichamelijk geweld, gepleegd vanuit een
collectieve mentaliteit in reactie op een (dreiging van) schending van de eer van een man of
vrouw en daarmee van zijn of haar familie waarvan de buitenwereld op de hoogte is of dreigt
te raken'.49 Dit type geweld komt vooral voor bij gemeenschappen die hecht samenleven en
een sterke sociale controle kennen. Eergerelateerd geweld heeft geen religieuze basis. In
Nederland komt het vooral voor bij de Turkse, Marokkaanse, Surinaams Hindoestaanse en
Pakistaanse gemeenschap.50 Eergerelateerd geweld kan verschillende, niet altijd strafbare,
vormen aannemen. In uiterste gevallen kan het tot moord of doodslag leiden. Bij
eergerelateerd geweld is er sprake van scheve machtsverhoudingen tussen de seksen, maar
45 Binnen zonder kloppen; Omvang, aard en achtergronden van huiselijk geweld in 2005 op basis van
landelijke politiecijfers, Advies en Onderzoeksgroep Beke, februari 2006.
46 Emancipatiemonitor 2006, SCP en CBS.
47 Idem.
48 Idem.
49 Eerwraak of eergerelateerd geweld? Naar een werkdefinitie. Ferweda en Van Leiden, Advies-en
Onderzoeksgroep Beke, Den Haag, 2005.
50 Eerwraak of eergerelateerd geweld? Naar een werkdefinitie. Ferweda en Van Leiden, Advies-en
Onderzoeksgroep Beke, Den Haag, 2005 of Ernstig eergerelateerd geweld. Een casusonderzoek. Van
der Torre, Schaap, COT, 2005.
54
ook tussen ouderen en jongeren en tussen het individu en de groep. Onderzoek en praktijk
wijzen uit dat in zaken waar mogelijk eergerelateerd geweld speelt, vaak meerdere
aanleidingen zijn aan te wijzen, Het gaat dan vaak om een wirwar aan factoren (seksuele,
zakelijke, persoonlijke of andere eervormen), waarbij het als buitenstaander ingewikkeld is
om hoofd- en bijzaken te onderscheiden.51
Exacte cijfers over eergerelateerd geweld zijn niet beschikbaar. Via een pilotonderzoek in de
politieregio Haaglanden52 is een indicatie verkregen van de mate waarin dit voorkomt. In
2006 heeft de politie Haaglanden 252 zaken van mogelijk eergerelateerd geweld
geïdentificeerd. Deze zaken worden nog nader geanalyseerd. Ze speelden zowel binnen als
buiten de regio Haaglanden. Binnen het Programma Eergerelateerd Geweld van het kabinet
wordt de komende periode nader onderzoek gedaan naar het vóórkomen en naar
verschijningsvormen van eergerelateerd geweld.
Vrouwelijke genitale verminking
Vrouwelijke genitale verminking - ook wel meisjesbesnijdenis genoemd - is een verzamelterm
voor ingrepen die uit culturele of religieuze overwegingen worden uitgevoerd aan de
uitwendige, en soms de inwendige vrouwelijke geslachtsorganen. Vrouwelijke genitale
verminking is in Nederland verboden en wordt beschouwd als onaanvaardbare aantasting van
de lichamelijke integriteit. Naar schatting worden in Nederland jaarlijks ten minste 50
meisjes besneden.53
Aanpak
De afgelopen jaren is in eerste instantie veel gedaan aan de bestrijding van geweld tegen
vrouwen en meisjes. Daarna en daarnaast is meer aandacht gekomen voor de veiligheid van
de slachtoffers, een versterkte preventie en een grotere deskundigheid bij professionals. Het
huidige kabinet zet deze lijn voort. De ambitie is om agressie en geweld in 2010 met 25% ten
opzichte van 2002 te reduceren. Daarbij wordt een nieuw accent gelegd op de aanpak van
daders en plegers van geweld. Mensen die zich in huiselijke kring schuldig maken aan geweld,
krijgen te maken met een tijdelijk huisverbod. Onmiddellijke hulpverlening
(crisisinterventieteams en 24-uurs bereikbaarheid) moet voorkómen dat zaken uit de hand
lopen. Het kabinet pakt privacybelemmeringen voor betrokken beroepsgroepen aan en
stimuleert onderzoek naar en ontwikkeling van preventieprogramma's. Verder heeft het
51 Bekend maakt onbemind! Saskia M.M. van Aalst en Roy H. Johannink, S.L., In-pact
Politieadviescentrum, 2007.
52 TK 2006-2007, 30388, nr. 8 en 15.
53 Commissie Bestrijding Vrouwelijke Genitale Verminking, Zoetermeer, 2005.
---
kabinet het Actieplan Aanpak Kindermishandeling opgesteld. Dit is 5 juli 2007 door de
Minister voor Jeugd en Gezin aangeboden aan de Tweede Kamer en richt zich op het
voorkómen, signaleren en stoppen van kindermishandeling en op het beperken van de
schade. Onderdeel van dit plan is het voornemen om de signalering van kindermishandeling te
verbeteren. Dat kan bijvoorbeeld door deskundigheidsbevordering en het gebruik van een
meldcode in alle sectoren waar met kinderen wordt gewerkt.54
Streng moet worden opgetreden tegen criminele misstanden in de prostitutiebranche, in het
bijzonder waar sprake is van bedreiging, intimidatie en mensenhandel.
Het kabinet heeft de volgende doelstellingen geformuleerd om geweld tegen vrouwen en
meisjes te voorkomen en te bestrijden:
1. het voorkómen en bestrijden van huiselijk geweld tegen vrouwen en meisjes;
2. de verbetering van de informatievoorziening aan prostituees;
3. het terugdringen van het aantal slachtoffers van gerelateerde geweld;
4. aanpak van vrouwelijke genitale verminking;
5. deskundigheidsbevordering van professionals.
De subdoelstellingen 1 t/m 4 worden hieronder minimaal toegelicht omdat zij deel uitmaken
van lopende trajecten of programma's of ophanden zijnde kabinetsreacties. Het voortouw ligt
hier bij andere departementen. Subdoelstelling 5 is nieuw. Onlangs is binnen de
beroepsopleidingen voor professionals die in de jeugdsector werken, geïnventariseerd
hoeveel aandacht er binnen de opleiding is voor geweld tegen vrouwen.55 Uit deze
inventarisatie blijkt dat veel opleidingen aandacht schenken aan dit thema maar vaak beperkt
en incidenteel. Opleidingen hebben geen structureel aanbod. Er is behoefte aan externe
deskundigheid, informatie en lesmaterialen. De minister voor Emancipatie wil dit op de
agenda zetten.
3.1 Het voorkomen en bestrijden van huiselijk geweld tegen vrouwen en meisjes
In de afgelopen jaren heeft het Programma Privé Geweld-Publieke Zaak, dat deel uitmaakte
van het veiligheidsprogramma `Naar een veiliger samenleving', zich sterk gericht op de
aanpak van huiselijk geweld. Het resultaat van deze aanpak is te lezen in het rapport `Aanpak
54 TK 20062007, 31 015 en 29 815, nr. 16.
55 Inventarisatie van aandacht voor Huiselijk Geweld, Seksueel Geweld en Kindermishandeling in de
beroepsopleidingen Jeugd(gezondheids)zorg tot 12 jaar, TNO, MOVISIE en NJI, februari 2007.
56
in Ontwikkeling'56, dat geschreven is op basis van een inventarisatieonderzoek naar de
aanpak van huiselijk geweld bij gemeenten, politie, OM en deze organisaties onderling. Een
reactie op het rapport is op 5 juli naar de Tweede Kamer verstuurd.57 Uit het rapport blijkt dat
de aanpak van huiselijk geweld in de afgelopen jaren sterk is ontwikkeld. Maar grote
inspanningen van alle betrokken organisaties blijven nodig. Het programma `Aanpak huiselijk
geweld' wordt voor de duur van deze kabinetsperiode voortgezet. Daarbij worden de
aanbevelingen uit bovengenoemd rapport in de uitvoering meegenomen.
Voor deze volgende fase in de aanpak van huiselijk geweld wil het kabinet de bereikte
resultaten van de afgelopen jaren borgen en inspelen op nieuwe ontwikkelingen. Het kabinet
pakt de belangrijkste punten met voorrang aan. Het gaat ondermeer om een grotere
aandacht voor vroegsignalering en preventie (waaronder uitvoering van de Wet tijdelijk
huisverbod), om verbetering van de opvang en hulpverlening aan slachtoffers van huiselijk
geweld, om privacy in relatie tot beroepsgeheim en om inzicht in de effecten van de aanpak
van huiselijk geweld. Deze punten worden de komende maanden uitgewerkt, zoals ook aan de
Tweede Kamer kenbaar is gemaakt in een brief van 5 juli 2007 van de minister van Justitie,
mede namens VWS, BZK en OCW.58
3.2 De verbetering van de informatievoorziening aan prostituees
De prostitutiebranche is, ondanks de legalisering (ten gevolge van de opheffing van het
bordeelverbod), een bron voor zwartwerken, vrouwenhandel, witwassen en andere vormen
van illegaliteit en criminaliteit. Het kabinet wil dit met kracht bestrijden. Slachtoffers van
mensenhandel en vrouwen die uit de branche willen stappen krijgen extra aandacht,
bescherming en nazorg. In 2007 is de tweede evaluatie opheffing bordeelverbod afgerond.59
Een belangrijke conclusie van deze evaluatie is dat de (rechts)positie van de prostituee na de
opheffing van het bordeelverbod in 2000 niet is verbeterd. Binnen de branche heerst
verwarring over de vormgeving van arbeidsverhoudingen. Verbeteringen komen niet vanzelf
vanuit de sector tot stand. Het Plan van Aanpak Ordening & Bescherming Prostitutiesector
stelt dat het van belang is dat de prostituees zelf inzien dat hun arbeidspositie duidelijker
moet worden. Dat is van belang voor hun toekomstige sociale zekerheid. Dat geldt ook voor
prostituees die als zelfstandige werkzaam zijn.
56 Aanpak in Ontwikkeling. Strategie, samenwerking en visie bij huiselijk geweld, Jos Kuppens, Agnes
Cornelissens, Henk Ferwerda, Advies- en Onderzoeksgroep Beke, 2006.
57 TK 2006-2007, 28345, nr. 47.
58 Idem.
59 Wetenschappelijk Onderzoek-en Documentatiecentrum, TK 20006-2007, 25437, nr. 54.
57
Ook de vijfde rapportage van de Nationaal Rapporteur Mensenhandel (2007) maakt melding
van misstanden in de vergunde prostitutiesector.60 Een reactie van het kabinet op de tweede
evaluatie opheffing van het bordeelverbod en op de vijfde rapportage van de NRM volgt in de
tweede helft van 2007. Deze reactie zal naast aspecten met betrekking tot normalisering van
de branche, ingaan op de verbetering van de positie van de prostituee om zo gedwongen
prostitutie te voorkomen. Daarbij worden zowel arbeidsverhoudingen als de
maatschappelijke positie van de prostituees onder de loep genomen. Prostituees hebben
immers naast de problemen op het arbeidsrechtelijke vlak ook te maken met
gezondheidsrisico's en (beroeps)specifieke maatschappelijke problemen (uitbuiting,
taalproblemen en geweld).
Als de prostituee haar (rechts)positie beter zou kennen, zou zij meer tegenwicht kunnen
bieden aan de dwang. Het aanbod van informatie, advies en hulpverlening aan prostituees is
echter beperkt. Weliswaar kunnen prostituees lokaal terecht bij diverse instanties maar niet
overal wordt dezelfde hulp geboden. Het kabinet gaat de komende tijd verkennen wat de
mogelijkheden zijn om de informatievoorziening aan prostituees te verbeteren.
3.3 Het voorkomen en bestrijden van eergerelateerd geweld
In 2006 heeft het kabinet besloten om een interdepartementaal programma in te richten om
tot een effectieve aanpak van eergerelateerd geweld te komen. Het programma integreert de
concrete maatregelen op het gebied van maatschappelijke preventie, opvang, bescherming
en strafrechtelijke aanpak zodat op lokaal niveau door de instanties die met eergerelateerd te
maken krijgen (dreiging van) eergerelateerd geweld effectief kan worden aangepakt.
Vanwege de complexiteit van de aanpak is gekozen voor een programmatische aanpak waarin
resultaatgericht wordt gewerkt aan concrete maatregelen om tien doelstellingen te
bewerkstelligen. Op het gebied van maatschappelijke preventie (Minister van WWI) worden
minderhedenorganisaties gesteund om binnen hun gemeenschappen de problematiek van
eergerelateerd geweld bespreekbaar te maken en aan te geven dat dit niet in de Nederlandse
samenleving wordt getolereerd. Op het gebied van opvang en bescherming (Staatssecretaris
van VWS) worden opvangplaatsen gecreëerd om alle groepen slachtoffers (ook meisjes en
mannen) adequaat te kunnen opvangen en worden screening- en behandelmethodieken
ontwikkeld om effectieve hulp te kunnen bieden. Op het gebied van de strafrechtelijke aanpak
(verantwoordelijkheid Minister van Justitie) wordt juist veel aan de preventieve inzet van
60 Deze signalen komen uit een groot strafrechtelijk onderzoek (2006) op het gebied van
mensenhandel, `Sneep' genoemd.
58
politie gedaan. Elke korps heeft inmiddels een coördinator eergerelateerd geweld die wordt
opgeleid om in zaken van eergerelateerd geweld adequaat te kunnen interveniëren en die
zorgt voor een betere herkenning van (mogelijk) eergerelateerd geweld binnen zijn of haar
korps. Het programma heeft een looptijd van vijf jaren en eindigt in 2010. Met drie
gemeenten zijn afspraken gemaakt dat zij een project starten om de regie ter hand te nemen
in de inspanningen van de lokale instanties. Met hun ervaringen zal een model worden
ontwikkeld om ervoor te zorgen dat de maatregelen uit het programma op gemeentelijk
niveau geborgd worden. De minister van Justitie informeert de Tweede Kamer halfjaarlijks
over de voortgang van het programma.
3.4 Aanpak vrouwelijke genitale verminking
Vrouwelijke Genitale Verminking (VGV) is een ernstige vorm van kindermishandeling waar het
kabinet zo snel mogelijk een einde aan wil maken in Nederland. De staatssecretaris van VWS
rapporteert jaarlijks over de voortgang van de aanpak van VGV. Deze aanpak richt zich met
name op preventie en het beter signaleren van VGV. Daarnaast wordt beoogd door betere
signalering, melding en toezicht de kans op vervolging te vergroten.
De maatregelen zijn onder meer gerichte voorlichtingsactiviteiten,
deskundigheidsbevordering, het ontwikkelen van een gespreksprotocol en de verlenging van
het verjaringstermijn. Daarnaast is in 2006 in zes regio's met de grootste concentratie
risicogroepen (Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht, Eindhoven en Tilburg) gestart
met een intensieve en integrale aanpak van VGV. De doelstellingen van deze aanpak zijn; een
goed bereik van risicogroepen, deskundigheidsbevordering van professionals, vergroting van
kennis bij intermediaire groepen zoals leerkrachten, invoering van het gespreksprotocol,
nadrukkelijk aandacht voor VGV in de keten rond kindermishandeling en meer kennis over de
aard en omvang van VGV in de zes regio's. Onderdeel van de aanpak van VGV is dat
bevolkingsgroepen zelf actief worden betrokken én zich uitspreken tegen dit gebruik. Naast
FSAN (Federatie Somalische Associaties Nederland) spelen lokale allochtone organisaties en
sleutelfiguren hierin een rol. De staatssecretaris van VWS zal vóór eind 2007 de Tweede
Kamer rapporteren over de voortgang in de aanpak van VGV en eventuele nieuwe
maatregelen.
3.5 Deskundigheidsbevordering van professionals
Bij preventie van agressie en geweld is vroegtijdige signalering door professionals van groot
belang. Structureel onderwijs aan aankomende professionals over huiselijk en seksueel
geweld, kindermishandeling en aan cultuur gerelateerde vormen van geweld, is noodzakelijk
59
om signalen van deze vormen van geweld tijdig te leren onderkennen. Ook moeten studenten
vaardigheden leren te ontwikkelen om het onderwerp bespreekbaar te maken en slachtoffers
op adequate wijze door te verwijzen.
In 2006 hebben TNO, Movisie en het Nederlands Jeugdinstituut (Nji) een onderzoek gedaan
naar de aandacht voor huiselijk en seksueel geweld en kindermishandeling in de
beroepsopleidingen Jeugd(gezondheids)zorg. De inventarisatie is afgerond in februari 2007.61
De onderzoekers constateren dat veel beroepsopleidingen vaak beperkt en incidenteel
aandacht schenken aan deze thema's. Bij analyse van beroeps(competentie)profielen blijken
kennis en vaardigheden rond de problematiek van huiselijk en seksueel geweld en
kindermishandeling zelden expliciet opgenomen te zijn.62 Stakeholders uit het veld van
beroepsopleidingen herkenden de uitkomsten van het rapport en onderschrijven de urgentie
van dit probleem.
Naast professionals in de jeugd(gezondheidszorg) zijn ook (basisschool)leerkrachten een
belangrijke schakel; zij kunnen signalen van diverse vormen van geweld tijdig herkennen. Zij
vormen vaak het voorportaal voor de jeugdarts en huisarts bij vermoedens van huiselijk en
seksueel geweld en kindermishandeling. Het rapport beveelt aan om te onderzoeken of
lerarenopleidingen aandacht besteden aan deze vormen van geweld.63
Per 1 augustus 2006 zijn de bekwaamheidseisen voor leraren van kracht geworden. Eén van
de competenties die aansluit bij de problematiek is de pedagogische competentie. Om hieraan
te voldoen moeten leraren onder meer problemen in de sociaal-emotionele en morele
ontwikkeling van leerlingen signaleren en, zo nodig in overleg met collega's, een plan van
aanpak of benadering opstellen. Daarnaast moeten leraren kunnen samenwerken met de
omgeving. Zo moeten ze contacten onderhouden met ouders of andere belanghebbenden,
bekend zijn met de leefwereld van ouders/verzorgers en met de culturele achtergronden van
de leerlingen en weten hoe ze daar rekening mee moeten houden. De lerarenopleidingen
leiden op tot deze bekwaamheideisen. De minister van OCW laat onderzoeken of binnen de
lerarenopleidingen voldoende aandacht is voor huiselijk en seksueel geweld en
kindermishandeling. Het is van belang dat de lerarenopleidingen in hun curriculum ook
aandacht schenken aan deze vormen van geweld. Voor zittende docenten is een
nascholingsprogramma huiselijk geweld ontwikkeld om hun deskundigheid te bevorderen.
61 Inventarisatie van aandacht voor huiselijk en seksueel geweld en kindermishandeling in de
beroepsopleidingen Jeugd(gezondheids)zorg tot 12 jaar, TNO, Movisie, NJi, februari 2007.
62 Idem.
63 Idem.
60
Om goed inzicht te krijgen in de mogelijkheden die het kabinet heeft om de
deskundigheidsbevordering van professionals op diverse terreinen te bevorderen, komt er in
het voorjaar van 2008 een werkconferentie met experts uit het onderwijsveld,
jeugd(gezondheids)zorg, zorghulpverlening, politie, rechterlijke macht en andere
beroepsgroepen die in hun beroepsuitoefening te maken kunnen krijgen met signalen van
geweld in brede zin. Tijdens deze bijeenkomst wordt onder andere geïnventariseerd hoe de
aandacht voor geweld structureel kan worden ingebed in de beroepsopleidingen voor
professionals.
Hoofddoelstelling 3b: Seksuele en relationele vorming van meisjes en jongens en het
vergroten van hun weerbaarheid tegen (seksueel) geweld.
Inleiding
Tienermeisjes die seksuele handelingen verrichten in ruil voor een drankje, een prepaid
telefoonkaart of een dure spijkerbroek, uitdagend ondergoed voor jonge meisjes in de
schappen van het warenhuis, meisjes die chirurgische ingrepen aan hun geslachtsorgaan
ondergaan. Met dit soort verschijnselen worden we via de media bijna dagelijks
geconfronteerd. Deze ontwikkeling wordt ook wel de `seksualisering van de samenleving'
genoemd.64 Er is momenteel een maatschappelijke discussie waarin men vraagtekens plaatst
bij de portrettering van meisjes en vrouwen als lustobject, onhaalbare schoonheidsidealen
en de toenemende vercommercialisering en seksualisering van het vrouwelijk lichaam in de
media. In deze maatschappelijke discussie worden dergelijke ontwikkelingen niet alleen
toegedicht aan de invloed van mannen; ook de rol van meisjes en vrouwen zelf wordt aan de
kaak gesteld. Zij zouden zichzelf en andere vrouwen bewust tot seksobject (willen) maken
waarbij ze zich beroepen op een feministisch principe (seksuele bevrijding).65 Tegelijkertijd is
er een sterke tegenbeweging van vrouwen die protesteren tegen deze gedragingen en
portrettering van meisjes en vrouwen als lustobject door zowel mannen als vrouwen zelf. Zij
verzetten zich tegen dezelfde onhaalbare schoonheidsidealen, de vercommercialisering van
het vrouwelijk lichaam en de toename van plastisch chirurgische ingrepen.66 Het publieke
debat verloopt voornamelijk langs deze twee schijnbaar tegengestelde lijnen men is of
preuts en conservatief, of vrijgevochten en liberaal.
64 Activiteiten en ontwikkelingen in 2006-2007, Rutgers Nisso Groep, kenniscentrum seksualiteit.
65 Zie onder andere: `Female Chauvinist Pigs. Women and the Rise of Raunch Culture', Ariel Levy, 2007
66 Zie onder andere: http://www.beperkthoudbaar.info/ en
http://www.deadline.nl/news/Echt+sexy:+aanklacht+tegen+MTV-cultuur
61
In het kader van het emancipatiebeleid is het belangrijk stil te staan bij de mogelijke gevolgen
van deze toenemende seksualisering. Zo lijkt de nu heersende seksuele moraal onder
jongeren tot een verruwing van seksuele omgangsvormen te leiden, waardoor de lichamelijke
integriteit en veiligheid van meisjes in gevaar komt. Eén op de zes meisjes en één op de
twintig jongens onder de 25 is wel eens gedwongen tot het verrichten of ondergaan van
seksuele handelingen die men eigenlijk niet wilde.67 Bij ongeveer eenderde van alle
ingeschreven zedendelicten door jeugdigen in de jaren 1996 - 2004 was sprake van een delict
in groepsverband.68
Daarnaast zijn ook tienerzwangerschappen reden tot zorg omdat het jonge moederschap
specifieke problemen met zich meebrengt. In 2005 werden 2795 kinderen geboren bij een
moeder die jonger was dan 20 jaar. Het aantal tienermoeders is relatief het grootst onder
niet-westerse allochtonen.69 Sommige van deze jonge moeders zijn in staat om goed met deze
problemen om te gaan maar anderen helemaal niet. Zij kampen met een ongestructureerd
leven, een afgebroken schoolopleiding, weinig steun van familie, geen veilig onderdak,
problemen met vriendje(s), mishandeling en geen of weinig inkomsten. De verhouding met de
(jonge) vader en de ouders komt vaak onder druk te staan en in veel gevallen wordt de jonge
moeder of tienermoeder een alleenstaande moeder. Dit alles heeft vanzelfsprekend ernstige
gevolgen voor het leven van moeder en kind. Het is een algemene misvatting dat het
merendeel van de tienerzwangerschappen in Nederland onbedoeld is: sommige meisjes
zeggen min of meer bewust voor een kind op jonge leeftijd te hebben gekozen.70 Bij het
ontwikkelen van preventieprogramma's zal met dit aspect rekening moeten worden
gehouden.
Om ongeplande zwangerschappen bij jonge meisjes te voorkomen acht dit kabinet goede
seksuele voorlichting van groot belang. In eerste instantie zijn het de ouders die daarvoor
verantwoordelijkheid dragen, maar ook scholen mag gevraagd worden daaraan een bijdrage
te leveren. Zeker nu uit onderzoek naar voren komt dat ouders er ondanks de toenemende
seksualisering van de maatschappij vaak niet in slagen seksualiteit expliciet aan de orde te
stellen, ofwel door een generatiekloof ofwel doordat zij dit vanuit hun culturele,
maatschappelijke en/of religieuze achtergrond lastig vinden.71 Om jongeren weerbaarder te
maken - dat wil zeggen eigen grenzen te leren stellen - tegen de seksualisering van meisjes en
67 Seks onder je 25e Seksuele gezondheid van jongeren in Nederland anno 2005. Rutgers Nisso
Groep/Soa Aids Nederland.
68 Looije et al, Gedwongen seks als groepsactiviteit: een dossierstudie naar groepszedendelicten, In:
Tijdschrift voor seksuologie (2004) 28, 183-196.
69 Minder allochtone tienermoeders, CBS, 4 september 2006.
70 Heft in eigen hand, Fiom, JSO en Stade Advies.
71 http://www.rng.nl
62
vrouwen en tegen (seksueel) geweld, wil dit kabinet naast seksuele voorlichting ook aandacht
voor een goede relationele vorming - via het onderwijs of via andere wegen.
Aanpak
Daar waar sprake is van uitwassen van seksualisering, zoals een bedreiging van de
lichamelijke integriteit of seksueel geweld, is een rol weggelegd voor de overheid om bij te
dragen aan de bescherming van jongeren wanneer ouders hier zelf niet in slagen. Zo kan de
overheid ouders ondersteunen bij specifieke opvoedingsvragen of bij het stellen van normen
of grenzen. Ook kan zij jongeren zelf weerbaarder maken. Dit vraagt allereerst om een
gedegen verkenning van de effecten van de seksualisering in de maatschappij op (de fysieke
en mentale gezondheid van) meisjes en jongens. Daarnaast zijn bewustwording van de
problematiek bij jongeren en bewustwording en deskundigheidsbevordering bij docenten van
groot belang. Maar het gaat nog verder: uiteindelijk gaat het om het weerbaar maken van
jongeren tegen (seksueel) geweld, bijvoorbeeld via de school of via de eigen media van
jongeren zoals populaire internetsites, muziekzenders en televisieprogramma's. Het is
belangrijk dat meisjes en jongens kritisch leren omgaan met de geseksualiseerde cultuur en
weerbaar worden tegen seksueel geweld. Het kabinet zal verkennen of daarbij kan worden
aangesloten bij de handreiking voor het opstellen van gedragsregels op scholen en bij de
gedragscodes voor audiovisuele media. Beide moeten het media-aanbod voor jongeren
veiliger maken (door bijvoorbeeld een negatieve seksuele portrettering van meisjes en
vrouwen in reality-programma's en videoclips tegen te gaan). Daarnaast wil het kabinet dat
de hulpverlening aan en opvang van tienermoeders wordt verbeterd.
Voor de hoofddoelstelling seksuele en relationele vorming van meisjes en jongens en het
vergroten van hun weerbaarheid tegen (seksueel) geweld, zijn de volgende subdoelstellingen
geformuleerd:
1. het verkrijgen van inzicht in de gevolgen van de seksualisering van de rol van meisjes
en vrouwen in de maatschappij;
2. het vergroten van de weerbaarheid van jongens en meisjes tegen (seksueel) geweld;
3. het voorkomen van tienerzwangerschappen.
3.6 Het verkrijgen van inzicht in de gevolgen van de seksualisering van de rol van
meisjes en vrouwen in de maatschappij
63
Uit Amerikaans onderzoek blijken duidelijke negatieve gevolgen van de seksualisering van
rolmodellen voor de mentale en fysieke gezondheid van Amerikaanse jongeren.72 En ook de
maatschappij zou de tol betalen: het seksueel geweld neemt toe en er is meer ongewenst
seksueel gedrag als gevolg van de overmatige seksualisering in media. Ook in Nederland zijn
er aanwijzingen dat de confrontatie met seksueel getinte beelden van invloed zijn op seksueel
gedrag en het zelfbeeld van jongeren.73 Deze aanwijzingen geven aanleiding tot verder
onderzoek. In de komende jaren laat het ministerie van OCW daarom de gevolgen van de
seksualisering van (de rol van meisjes en vrouwen in) de maatschappij voor zowel jongeren
als de maatschappij onderzoeken. Hierbij zal ook de relatie tussen religie en cultuur en
geweld/intimidatie tegen meisjes worden betrokken. Op basis van de uitkomsten van deze
verkenning wordt de aanpak verder uitgewerkt.
3.7 Het vergroten van de weerbaarheid van meisjes en jongens tegen (seksueel) geweld
Het kabinet geeft deze kabinetsperiode extra aandacht aan de seksuele en relationele
vorming van jongeren in het onderwijs. Jongeren wordt geleerd om te gaan met de
boodschappen en beelden waarmee zij dagelijks in de diverse media worden geconfronteerd.
VWS voert al uitgebreid beleid op het gebied van seksuele vorming, inclusief het vergroten
van weerbaarheid en het voorkomen van tienerzwangerschappen. Dit beleid maakt onderdeel
uit van bredere interventies gericht op het bevorderen van seksuele gezondheid van vooral
jongeren en het voorkomen van seksueel overdraagbare aandoeningen, ongewenste
zwangerschap en seksueel geweld. Zo subsidieert het ministerie verschillende organisaties
(waaronder de Rutgers Nisso Groep) en wordt primaire preventie bevorderd via GGD'en. De
GGD'en zorgen ook voor implementatie van lespakketten op basis- en middelbare scholen.
Vanaf 2007 is een nieuw programma gestart voor preventie en seksuele gezondheid voor
jongeren bij ZonMw (Nederlandse organisatie voor gezondheidsonderzoek en zorginnovatie)
dat gedurende een periode van 5 jaar zal worden uitgevoerd. VWS werkt op het terrein van
preventie met betrekking tot seksuele gezondheid samen met de Minister voor Jeugd en
Gezin. Hij zet met het programma Jeugd en Gezin in op jeugdcultuur en leefstijl. Verder
herziet VWS de Rutgershulpverlening. Het moet een laagdrempelige voorziening worden waar
jongeren vanaf 2008 terecht kunnen met allerlei vragen over seksualiteit. De subsidieregeling
`publieke geozndheid' die deze laagdrempelige voorzieningen financiert is onlangs door de
staatssecretaris van VWS aan de tweede Kamer aangeboden.
72 Report of the APA Task Force on the Sexualization of Girls, American Psychological Association.
Washington, 2007.
73 Tienerseks; vormen van instrumentele seks onder tieners, Graaf, H. de, et al, Rutgers Nisso Groep,
Utrecht, april 2007.
64
Om de weerbaarheid van jongeren te vergroten tegen seksueel geweld is het van groot belang
dat leraren signalen van seksuele intimidatie of (seksueel) geweld tijdig weten te herkennen
en daar adequaat mee om gaan. We zullen daarom verkennen hoe de
deskundigheidsbevordering van leraren op dit gebied kan worden vergroot. Daarnaast
onderzoeken we de mogelijkheid om aan te sluiten bij de handreiking voor het opstellen van
gedragsregels op scholen.
Verder is het van belang jongeren te leren omgaan met de boodschappen en beelden
waarmee zij dagelijks in de diverse media worden geconfronteerd. Via tv, internet en
tijdschriften krijgen jongeren volop te maken met seksualiteit, onhaalbare
schoonheidsidealen en een vercommercialisering van het (vrouwelijk) lichaam. Het beeld dat
ze voorgeschoteld krijgen is vaak vertekend. Maar wie leert jongeren om de beelden en
teksten die ze via de verschillende media consumeren in perspectief te plaatsen? Als het
ontbreekt aan duidelijke referentiekaders, kunnen jongeren als gevolg daarvan ongezond
gedrag ontwikkelen ten aanzien van seks en relaties, met alle gevolgen van dien.74 Niet alleen
jonge meisjes zijn potentiële slachtoffers van deze beeldcultuur. Ook voor jongens en mannen
heeft de seksualisering van meisjes gevolgen voor hun beeld van relaties en seksualiteit. Het
is van belang dat kinderen, ouders, docenten en deskundigen worden ondersteund in het
leren omgaan met media-uitingen. Men spreekt in deze context wel van mediawijsheid.75 Het
aspect mediawijsheid krijgt aandacht in het onderwijsveld en wordt op sommige scholen al
goed opgepakt. In deze kabinetsperiode wordt verder onderzocht wat er nodig is om de
mediawijsheid van jongeren, opvoeders en professionals (waaronder leerkrachten) te
vergroten.
Tot slot bekijkt het kabinet of het een realistischer beeldvorming over meisjes en vrouwen
kan stimuleren en hoe een `veiliger' media-aanbod gerealiseerd kan worden. Daarbij is de
uitgezette lijn waarover de Kamer in 2006 is geïnformeerd76, uitgangspunt.
De Stichting Leerplan Ontwikkeling (SLO) zal in 2007 als vervolg op eerdere projecten een
methode om kinderen mediawijs te maken in de praktijk testen. Daarnaast wordt er voor de
onderbouw van VO-scholen (van LWOO t/m VWO-plus) een leerlijn ontwikkeld. De SLO
ontwikkelt aanvullend materiaal. De leerlijn wordt getoetst door het `veld' en aan de hand van
de bevindingen verbeterd. Scholen kunnen met behulp van al dit materiaal het aspect
74 Activiteiten en ontwikkelingen in 2006-2007, Rutgers Nisso Groep, kenniscentrum seksualiteit.
75 Mediawijsheid is een term die de Raad voor Cultuur in 2005 introduceerde. Hiermee wordt verwezen
naar het geheel van kennis, vaardigheden en houding waar burgers (en instellingen) over moeten
beschikken om bewust, kritisch en actief te kunnen participeren in de gemedialiseerde wereld.
76 Zelfregulering audiovisuele media (bescherming jeugdigen), TK 2005-2006, nr. 29326.
65
mediawijsheid een plaats geven in het curriculum. Dit kan bijvoorbeeld binnen
vakken/leergebieden als burgerschap, culturele diversiteit, Nederlands, kunst en cultuur,
M&M en maatschappijleer.
Binnen OCW wordt op dit moment gekeken naar de mogelijkheid van de inrichting van een
netwerkorganisatie mediawijsheid en de mogelijke programmalijnen van een dergelijk
netwerk.
3.8 Voorkomen van tienerzwangerschappen
Om tienerzwangerschappen effectief te kunnen bestrijden, is het noodzakelijk om oorzaak en
omvang goed in beeld te hebben. Het is bekend dat een groot deel van de vrouwen die voor
hun twintigste jaar hun eerste kind krijgen te kampen heeft met een zwakke
maatschappelijke positie, veroorzaakt door een slechte financiële positie en een vaak niet
afgeronde opleiding. Toch verschilt de manier waarop tienermeiden hun zwangerschap en
moederschap ervaren en de omstandigheden waarin zij verkeren sterk, vaak afhankelijk van
de rol die de familie speelt. De problematiek van tienerzwangerschappen concentreert zich in
specifieke gebieden en onder specifieke bevolkingsgroepen, met name bij Antilliaanse en
Surinaamse meisjes. Bij deze groepen is vaak sprake van zowel ongewenste zwangerschap
als van ondoordacht kiezen voor het moederschap. Dit eerste blijkt onder meer uit het relatief
hoge abortuscijfer onder deze groepen. Dit tweede, het ondoordacht kiezen voor het
moederschap, houdt vooral verband met het gegeven dat deze meisjes hiermee hun status
verbeteren en tevens een betere maatschappelijke positie verwerven, bijvoorbeeld door het
zelfstandig recht op een (baby) uitkering dat met het moederschap ontstaat. Ze overzien vaak
niet wat het voor hun verdere ontwikkeling betekent en het moederschap valt hen niet zelden
zwaar.77 Een specifiek problematisch gevolg van tienerzwangerschappen is dat onbedoeld
zwangere meisjes en tienermoeders soms worden verstoten door het gezin waarin zij zijn
opgegroeid vanwege schaamte en eergevoel. Dit kabinet is van mening dat deze meisjes
specifieke hulp en opvang nodig hebben om hen voor te bereiden op een zelfstandig bestaan
met kind (en eventueel partner). Het kabinet zal daarom in de periode tot 2011 een extra
impuls geven aan de hulpverlening en opvang van onbedoeld zwangere meisjes en
tienermoeders. Het kabinet richt zijn pijlen echter vooral op preventie. Willen we echt iets
doen aan dit probleem, dan moeten we naast het goed opvangen en begeleiden van
bestaande tienermoeders vooral zien te voorkómen dat er in de toekomst jonge meisjes
onbedoeld zwanger worden. Het kabinet wil dit doen door het probleem inzichtelijk te maken,
de doelgroep beter te bereiken en het verhogen van de weerbaarheid van (potentiële)
77 Van Berlo et al, Achtergronden van tienerzwangerschappen, 2005.
---
tienermoeders. In het kader van preventie heeft het kabinet veel aandacht voor de seksuele
en relationele vorming van jongeren. Extra investeringen worden gedaan ten aanzien van
allochtonen en seksuele gezondheid. Daarnaast wordt, in aanvulling op het bestaande beleid,
gekeken hoe jongeren op andere manieren bereikt kunnen worden, bijvoorbeeld door het
inzetten van culturele middelen zoals theater, televisieseries (soaps) of een website met
forum op het internet. Onlangs heeft de staatssecretaris van VWS de beleidsbrief ethiek naar
de Kamer gezonden waarin wordt ingegaan op voorlichting aan ddeze groep om ongewenste
zwangerschappen te voorkomen.
67
Hoofdstuk 4 - Internationaal emancipatiebeleid
Hoofddoelstelling 4:
Bijdragen aan het (wereldwijd) uitbannen van alle vormen van discriminatie van vrouwen en
het structureel bevorderen van de positie van vrouwen.
Subdoelstellingen:
4.1 Het borgen van structurele aandacht voor de positie van vrouwen in
ontwikkelingsgebieden.
4.2 Het verbeteren van de seksuele en reproductieve gezondheid en rechten, in het bijzonder
van meisjes en vrouwen.
4.3 Het borgen van systematische aandacht voor de effecten van internationale
vredesmissies op lokale vrouwen en het geven van aandacht, waar nodig, aan de
samenstelling van de uit te zenden eenheid.
4.4 Structurele aandacht voor de verbetering van de positie van vrouwen in alle
internationale dossiers.
Inleiding
Er is wereldwijd sprake van systematische discriminatie van vrouwen en meisjes. Zo bestaat
70% van de armste mensen in ontwikkelingslanden uit vrouwen en meisjes. Veel meisjes en
vrouwen in ontwikkelingslanden kunnen niet naar school of krijgen geen baan, omdat zij als
vrouw gediscrimineerd worden. Deelname van meisjes aan middelbaar en hoger onderwijs is
in veel regio's onder de maat. Betaalde arbeid is essentieel voor de versterking van de
economische positie van vrouwen maar ook van belang voor het genereren van meer inkomen
voor arme huishoudens en het verbeteren van het welzijn van kinderen en families. Door een
gebrekkige infrastructuur zijn vrouwen vaak veel tijd kwijt aan huishoudelijk werk. Het
percentage vrouwen met betaald werk in de niet-agrarische sector is tussen 1990 en 2002 in
de meeste landen toegenomen maar vrouwen zijn vaker dan mannen werkloos of actief in de
informele sector. Slechte arbeidsomstandigheden en ongelijke beloning komen veelvuldig
voor. In veel landen is het eigendoms- en erfrecht voor vrouwen niet of slecht geregeld.
Door ongelijkheid in toegang tot onderwijs, opleiding, arbeidsmarkt en wet- en regelgeving, is
het vooral voor vrouwen moeilijk om aan de armoede te ontsnappen.
Vrouwen hebben minder macht en politieke invloed. Het percentage vrouwen in parlementen
wereldwijd is de afgelopen 10 jaar gestegen met 6%, maar lag in 2006 nog op slechts 17%.
68
Opmerkelijk is daarbij dat de groei van het aantal vrouwelijke parlementariërs het laatste
jaar weer is afgenomen.
Vooral arme vrouwen met weinig of geen onderwijs - zijn vaak niet in een positie om zelf te
kiezen wanneer en hoeveel kinderen ze wensen. Dit vormt een belemmering voor hun actieve
deelname aan de economie, hun politieke en het sociaal-culturele leven en komt uiteindelijk
de ontwikkeling van een land niet ten goede. Moedersterfte komt op grote schaal voor. Ieder
jaar overlijden naar schatting zo'n 500.00078 vrouwen aan complicaties tijdens zwangerschap
en geboorte. Dat is ruim één vrouw per minuut.
Geweld tegen vrouwen komt op grote schaal voor. Vrouwenhandel, kindhuwelijken,
systematische verkrachting, meisjesbesnijdenis en sekse-specifieke abortus zijn
wijdverbreid. Bijzonder kwetsbare groepen zijn vrouwen en meisjes in conflictsituaties,
gemarginaliseerde vrouwen en adolescenten.
Voor het Nederlandse internationale emancipatiebeleid zijn het VN-Vrouwenverdrag ter
uitbanning van alle vormen van discriminatie van vrouwen en het Beijing Platform for Action
belangrijke uitgangspunten. Daarnaast zijn de VN Veiligheidsraadresolutie 1325 over
vrouwen, vrede en veiligheid en het Actieprogramma van de Bevolkingsconferentie in Cairo
(1994) over seksuele en reproductieve rechten, van belang.
Het ministerie van OCW heeft een leidende rol bij de monitoring van het algemene
emancipatiebeleid, onder meer in EU-verband. Ook heeft OCW een leidende rol bij de
uitvoering door Nederland van het VN-Vrouwenverdrag en het Beijing Platform for Action.
Ieder departement heeft zijn eigen verantwoordelijkheid om het emancipatiebeleid te
integreren in zijn eigen internationale beleidsdossiers. Een aantal departementen heeft
gezien hun beleidsterrein een specifieke verantwoordelijkheid op internationaal terrein. Het
ministerie van Buitenlandse Zaken is coördinator van het geïntegreerd buitenlands beleid en
onder andere verantwoordelijk voor het mensenrechten- en
ontwikkelingssamenwerkingsbeleid. Ook ministeries die betrokken zijn bij internationale
vredeshandhavingstaken hebben een specifieke rol.
Er is een wisselwerking tussen nationaal en internationaal emancipatiebeleid. Nederlandse
ervaringen en inzichten worden ingebracht in internationale fora. Tegelijkertijd worden
nieuwe thema's en ontwikkelingen van internationaal niveau terugvertaald naar het nationale
78 Global monitoring report 2007 Millennium Development Goals, Confronting the challenges of gender
equality and fragile states, IMF and the World Bank, 2007
69
niveau en wordt bekeken wat de gevolgen van de internationale afspraken en thema's zijn
voor het nationale beleid. Op deze wijze moet het emancipatiebeleid verankerd worden in het
het algemeen beleid.
Het internationale speelveld
Internationale verdragen, actieprogramma's, verplichtingen en afspraken gericht op het
bevorderen van gelijkheid tussen mannen en vrouwen vormen het kader van het
internationale emancipatiebeleid. Nederland heeft, als lidstaat van de EU, als lid van de VN en
de Raad van Europa, en als ondertekenaar van het VN-Vrouwenverdrag, tal van
verplichtingen op dit gebied. Deze verplichtingen zijn momenteel voor een groot deel belegd
bij de minister voor Emancipatie, in nauwe samenspraak met BZ en andere (op diverse
onderdelen betrokken) departementen. Hieronder volgt een samenvatting van de
belangrijkste verdragen, afspraken en programma's op het gebied van het internationale
emancipatiebeleid.
Verenigde Naties
VN-Vrouwenverdrag
Volgens het VN-Vrouwenverdag (CEDAW, geratificeerd door Nederland in 1991) heeft
Nederland de verplichting om elke vier jaar aan het toezichthoudend VN comité (CEDAW-
comité) te rapporteren. Begin 2005 is de vierde internationale uitvoeringsrapportage aan het
CEDAW-comité gestuurd. In januari 2007 is deze rapportage in New York met het comité
besproken. Commentaar en aanbevelingen van het comité heeft de minister voor
Emancipatie namens het kabinet met een reactie naar de Tweede Kamer verzonden.79 In de
volgende (vijfde) internationale rapportage, die medio 2008 aan de VN en ter kennisname aan
de Tweede Kamer zal worden aangeboden, wordt gereageerd op het commentaar en de
aanbevelingen van het CEDAW-comité. In aanvulling op de periodieke internationale
rapportage wordt elke vier jaar een nationale rapportage opgesteld in de vorm van een
verdiepend onderzoek naar een thema uit het VN- Vrouwenverdrag. Deze nationale
rapportages zijn een goed instrument om kennis op een bepaald emancipatieterrein te
verdiepen, en worden aan het parlement aangeboden. In 2007 is een rapportage aangeboden
over ongezien onderscheid in het onderwijs.80
79 TK 2006 2007, 30420 nrs. 41 en 46
80 TK 2006 2007, 30420 nr.47
70
Beijing Platform for Action
Tijdens de vierde wereldvrouwenconferentie in Beijing in 1995 zijn door de deelnemende
landen afspraken gemaakt over het emancipatiebeleid. Deze staan geformuleerd in het
Beijing Platform for Action (BPfA) dat strategische doelstellingen met bijbehorende acties op
12 terreinen omvat.81 De Algemene Vergadering van de VN heeft de uitvoering van deze
afspraken in 2000 geëvalueerd. Als resultaat hiervan is uitgesproken dat om het hele BPfA te
realiseren, de lidstaten zelf het beleid steviger ter hand moeten nemen. In 2005 werd het
BPfA in zijn geheel herbevestigd door de VN lidstaten. Het BPfA is een belangrijke leidraad
voor het Nederlandse emancipatiebeleid. Nederland heeft zich gecommitteerd aan deze
doelstellingen en neemt actief deel aan bijvoorbeeld de jaarlijkse sessie van de VN
Commission on the Status of Women (CSW), waar de 12 thema's van het BPfA aan de orde
komen. Nederland draagt daar actief bij aan de discussie, geeft voorbeelden van succesvol
nationaal beleid en neemt deel aan de onderhandelingen over nieuwe resoluties en `agreed
conclusions' over de 12 thema's van het BPfA. De inzet bij dergelijke onderhandelingen is om
in elk geval minimaal de standaard van Beijing uit 1995 te handhaven, omdat de agenda
onder toenemende internationale politieke conservatieve druk staat.
VN Millenniumdoelen
In 2000 hebben alle lidstaten van de VN beloofd om binnen vijftien jaar de armoede in de
wereld flink terug te dringen. Hiertoe zijn acht millennium ontwikkelingsdoelen (MDG)82
geformuleerd. Op het terrein van emancipatie zijn MDG3 (werken aan gelijke rechten en
kansen voor meisjes en vrouwen), en MDG5 (een einde maken aan moedersterfte) belangrijk.
De voortgang van alle doelstellingen is gebaat bij specifieke aandacht voor de ontwikkeling en
positie van vrouwen. Tegelijkertijd kan MDG3 niet worden bereikt als de rechten en kansen
van vrouwen te weinig aandacht krijgen in de andere doelstellingen.83 Nederland wil met het
project De Millennium Ontwikkelingsdoelen Dichterbij actief bijdragen aan het behalen van
deze doelen.
81 De twaalf terreinen zijn a) vrouwen en armoede; b) onderwijs en opleiding van vrouwen; c) vrouwen
en gezondheid; d) geweld tegen vrouwen; e) vrouwen en gewapende conflicten; f) vrouwen en de
economie; g) zeggenschap en besluitvorming; h) institutionele mechanismen voor positieverbetering
van de vrouw; i) mensenrechten van vrouwen; j) vrouwen en de media; k) vrouwen en het milieu; l)
meisjes.
82 1) In 2015 zijn extreme armoede en honger uitgebannen; 2) In 2015 gaan alle jongens en meisjes
naar school; 3) In 2015 hebben mannen en vrouwen dezelfde rechten; 4) In 2015 is de kindersterfte
sterk afgenomen; 5) In 2015 sterven er minder vrouwen door zwangerschap; 6) In 2015 is de
verspreiding van ziektes als Aids en malaria gestopt; 7) In 2015 leven meer mensen in een duurzaam
leefmilieu; 8) In 2015 is er meer eerlijke handel, schuldenverlichting en hulp.
83 Zie verder onder 4.2 t/m 4.4.
71
VN Veiligheidsraadresolutie 1325
In oktober 2000 heeft de VN Veiligheidsraad resolutie 1325, `Vrouwen, Vrede en Veiligheid',
aangenomen. De resolutie roept op tot zowel het versterken van de rol van vrouwen bij
planning, voorbereiding, besluitvorming en uitvoering van vredesmissies, als tot grotere
aandacht voor de effecten van conflict en vredesoperaties op vrouwen. Aan de uitvoering van
deze resolutie wordt hard gewerkt op alle niveaus. Voor het einde van 2007 zal een
Nederlands Nationaal Actieplan `1325' het licht zien om woorden om te zetten in daden.
International Conference on Population and Development
In 1994 hebben 179 landen het actieplan van de International Conference on Population and
Development (ICPD) in Cairo onderscheven. Zij erkennen daarmee dat bevolkingskwesties,
armoedebestrijding en duurzame ontwikkeling nauw samenhangen en stellen daarbij vast dat
individuele keuzevrijheid van vrouwen de sleutel tot ontwikkeling is. Nederland is een
voortrekker en belangrijke internationale pleitbezorger op het gebied van seksuele en
reproductieve gezondheid en rechten.
VN Hervormingen
In het kader van de lopende VN-hervormingen wordt gewerkt aan systeembrede coherentie
(Eén VN-concept). Dit geldt ook voor de organisatie van het emancipatiebeleid binnen de VN.
Eén van de aanbevelingen van het High Level Panel (HLP) on Systemwide Coherence, dat een
advies heeft uitgebracht over de wijze waarop de effectiviteit en efficiëntie van de VN
vergroot zouden kunnen worden, is de samenvoeging van de drie bestaande eenheden die zich
binnen de VN bezighouden met de versterking van de positie van vrouwen tot één organisatie.
Het rapport van het HLP stelt ook dat het streven naar gendergelijkheid niet kan worden
overgelaten aan deze ene organisatie, maar dat dit ook een taak en verantwoordelijkheid is en
moet blijven van het gehele VN-systeem. Nederland is een groot voorstander van een
optimale VN-brede taakinvulling op het terrein van gendergelijkheid en zet zich hier voor in.
VN Mensenrechtenfora
In de VN mensenrechtenfora zijn instrumenten voor de rechten van vrouwen ontwikkeld. De
Mensenrechtenraad kent een speciale rapporteur die onder meer aan landen aanbevelingen
doet hoe zij geweld tegen vrouwen beter kunnen aanpakken. Over het bezoek van de speciale
rapporteur aan Nederland in 2006 heeft de minister van Buitenlandse Zaken bericht.84 In de
Derde Commissie van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties dient Nederland
84 TK 20062007, 30800V nr.86
72
sinds 1997 jaarlijks een resolutie in over geweld tegen vrouwen. Nederland draagt hiermee
bij aan de normstelling inzake geweld tegen vrouwen en houdt dit onderwerp prominent op de
internationale mensenrechtenagenda.
Europese Unie
Verdrag van Amsterdam
Het fundamentele principe van gelijke behandeling van vrouwen en mannen is onderdeel van
het Verdrag van Rome (1957). In dit verdrag was artikel 119 opgenomen over het recht op
gelijke beloning voor mannen en vrouwen. Dat is het begin geweest van de Europese
regelgeving over gelijke behandeling, waaruit onder meer de gelijke behandelingsrichtlijnen
voortvloeiden. In 1997 werd het Verdrag van Amsterdam gesloten. Daarin werden ondermeer
het opheffen van ongelijkheid en het bevorderen van gelijkheid tussen vrouwen en mannen
als `horizontale doelstelling' opgenomen. Dat wil zeggen dat de lidstaten gelijke kansen voor
vrouwen en mannen zullen bevorderen en concrete maatregelen zullen nemen om het
emancipatieperspectief op alle terreinen van het Europees beleid te integreren. Daarnaast
wordt in het kader van het brede non-discriminatiebeleid gebaseerd op artikel 13 van het
Verdrag, op allerlei terreinen discriminatie tegengegaan, bijvoorbeeld op het terrein van
werkgelegenheid, onderwijs, sociale bescherming en toegang tot goederen en diensten.
Lissabonstrategie
In het kader van de Lissabonstrategie zijn er in Europees verband op zes gebieden
emancipatiedoelstellingen geformuleerd: werkgelegenheid; verschil in beloning; toegang tot
onderwijs en opleiding tijdens het hele leven; bevordering van nieuwe werkvormen; inrichting
van werktijden; delen van taken en verantwoordelijkheden. De voortgang van de uitvoering
van de Lissabonstrategie wordt door de Europese Commissie gemonitord. Aan de EU wordt
periodiek gerapporteerd over de voortgang, onder andere met betrekking tot de verhoging
van de arbeidsparticipatie van vrouwen en het stimuleren van meer vrouwen in topposities. In
de voortgangsrapportage over de Lissabondoelstellingen wordt beschreven welke
maatregelen (uit het Nationaal Hervormingsprogramma) in het afgelopen jaar zijn of worden
uitgevoerd. Daarmee wordt ook ingegaan op de aanbevelingen en aandachtspunten voor
Nederland die de Europese Commissie heeft geformuleerd. Voor 2006 richtte de aanbeveling
zich op het verbeteren van het arbeidsaanbod van ouderen, vrouwen en kwetsbare groepen.
Een aandachtspunt was het verhogen van het aantal gewerkte uren door met name vrouwen.
Hiertoe worden onder meer goede en toegankelijke kinderopvang gestimuleerd, de marginale
druk op het tweede inkomen verlaagd, de Taskforce DeeltijdPlus opgericht en
beloningsverschillen tegengegaan.
73
Europese Commissie: routekaart voor de gelijkheid van vrouwen en mannen
De Europese Commissie heeft op 1 maart 2006 een routekaart voor de gelijkheid van vrouwen
en mannen aangenomen. Met deze routekaart maakt de Commissie duidelijk welke acties ze
gaat ondernemen tot 2010 om gendergelijkheid te bevorderen. 85 Daarmee gaat de Commissie
verder met haar opdracht om de gelijkheid van vrouwen en mannen te bevorderen en om
ervoor te zorgen dat haar volledige beleid bijdraagt aan die doelstelling. De routekaart staat
voor de inzet van de Commissie voor voortzetting en intensivering van haar inspanningen op
dit terrein. Sinds 2004 presenteert de Europese Commissie, na consultatie van de lidstaten,
jaarlijks aan de Voorjaarstop een verslag over de ontwikkelingen op het gebied van
gendergelijkheid.
Gender Pact
Tijdens de Europese Raad van 23 en 24 maart 2006 hebben de lidstaten het Europees pact
voor gendergelijkheid aangenomen. Het pact geeft de bereidheid van de lidstaten weer om
zich in te zetten voor het bevorderen van de werkgelegenheid voor vrouwen en voor het
creëren van een een betere balans tussen arbeid en zorg, teneinde tegemoet te komen aan de
demografische uitdagingen.
High Level Group on Gendermainstreaming
Tweemaal per jaar komen de lidstaten op ambtelijk niveau bijeen in de EU High Level Group
on Gender Mainstreaming. Voor meer gelijkheid tussen vrouwen en mannen, zowel in de
individuele lidstaten als in de EU als geheel, worden in dit forum door de EU-lidstaten goede
praktijken uitgewisseld en gezamenlijk kwantitatieve en kwalitatieve indicatoren ontwikkeld
om de voortgang van de uitvoering van het Beijing Platform for Action te kunnen meten.
Europees Genderinstituut
In 2006 is besloten om een Europees Genderinstituut op te richten. De taak van dit instituut is
het ondersteunen van de Europese Commissie en de lidstaten te ondersteunen bij de
uitvoering van de communautaire doelstellingen voor het bevorderen van de gelijkheid tussen
mannen en vrouwen en het bestrijden van seksediscriminatie. Het instituut gaat onder meer
gecoördineerd onderzoek doen en instrumenten ontwikkelen. Begin 2007 is gestart met de
procedures voor het aanstellen van een directeur en een bestuur en met het maken van een
werkplan. Het instituut zal begin 2008 van start gaan. Vanaf 2010 zal Nederland deel
uitmaken van het bestuur van het genderinstituut.
85 European Commission, "Roadmap for equality between women and men, 2006 2010"
74
PROGRESS
In 2007 is PROGRESS (Programme for Employment and Social Solidarity), het nieuwe
communautaire programma voor werkgelegenheid en maatschappelijke solidariteit, van start
gegaan. Hierin zijn vijf voorheen afzonderlijke programma's en commissieactiviteiten
samengebracht. Binnen PROGRESS zijn vijf secties: werkgelegenheid; sociale bescherming
en integratie; arbeidsomstandigheden; discriminatiebestrijding en verscheidenheid;
gelijkheid van mannen en vrouwen. Gendermainstreaming wordt in alle secties bevorderd, de
laatste sectie ziet hier expliciet op toe.
Raad van Europa
Nederland neemt als lid van de Raad van Europa deel aan het Steering Committee for Equality
between Women and Men. Dit comité komt tweemaal per jaar bij elkaar en streeft gelijke
aandacht na voor mannen en vrouwen in al het werk van de Raad van Europa. Specifieke
thema's waar het comité zich mee bezighoudt zijn gender mainstreaming, mechanismen ter
bevordering van gelijkheid tussen vrouwen en mannen, geweld tegen vrouwen,
mensenhandel en vrouwen in situaties van gewapend conflict. Op deze terreinen organiseert
het comité samen met de lidstaten activiteiten zoals seminars en campagnes. Ook ontwikkelt
het comité aanbevelingen ter adoptie door het Comité van Ministers van de Raad van Europa.
Het Comité van Ministers van de Raad van Europa heeft in 2004 een adhoc comité ingesteld
voor de bestrijding van mensenhandel. In 2005 is in de Raad van Europa een nieuw verdrag
ter bestrijding van mensenhandel tot stand gekomen, waaraan Nederland actief heeft
bijgedragen. Momenteel wordt gewerkt aan het Nederlandse goedkeuringstraject.
Aanpak
De hoofddoelstelling van de Nederlandse inzet op het internationale emancipatiegebied is
bijdragen aan het uitbannen van alle vormen van discriminatie van vrouwen en het
structureel bevorderen van de positie van vrouwen. Veel nationale thema's komen
vanzelfsprekend terug in internationaal verband. Nederland brengt haar beleidswensen en -
voorbeelden in internationale fora in. Zo is arbeidsparticipatie van vrouwen een belangrijk
onderwerp op de Europese agenda en wordt dit thema in ILO-verband ingebracht onder het
thema `decent work for all'. Het betrekken van vrouwen bij besluitvorming komt onder meer
terug bij het beleid rondom (post-)conflict situaties. In EU verband vraagt Nederland
regelmatig aandacht voor migrantenvrouwen. In de Derde Commissie van de Algemene
Vergadering van de VN (die zich met mensenrechten, sociale en humanitaire zaken
75
bezighoudt) dient Nederland sinds 1997 jaarlijks een resolutie in over de bestrijding van
geweld tegen vrouwen.
Nederland vindt gelijke rechten en kansen voor vrouwen belangrijk. Het gaat hier om
mensenrechten en ontwikkeling. Nederland heeft zich zowel nationaal als internationaal
gecommitteerd om de positie van vrouwen te verbeteren en te streven naar grotere gelijkheid
tussen mannen en vrouwen. De verdragen en afspraken over vrouwenrechten zijn vrijwel
universeel ondertekend en vormen een uitstekend kader voor het Nederlandse beleid.86
Nederland is goed gepositioneerd om verschillende relevante actoren bij elkaar te brengen en
te zoeken naar samenwerking en synergie, zodat de ondertekende afspraken ook in daden
worden omgezet. Zowel internationaal als nationaal concentreert Nederland zich op de
(betere) uitvoering van beleid. Resultaatgerichtheid betekent ook het zoeken naar effectieve,
soms innovatieve methoden, bijvoorbeeld aansluiting bij traditie, cultuur en religie om de
doelstellingen te bereiken. En resultaatgerichtheid betekent ook de juiste strategie, middelen
en instrumenten zoeken bij specifieke resultaten. Uit de resultaten van internationale
inspanningen op het gebied van emancipatie blijkt dat er meer aandacht nogid is voor de
volgende onderwerpen:
1) secundair onderwijs voor meisjes;
2) seksuele en reproductieve gezondheid en rechten;
3) tijdsbesparende infrastructuur voor vrouwen;
4) goed geregeld eigendoms en erfrecht;
5) formele werkgelegenheid en gelijke kansen op de arbeidsmarkt;
6) deelname en vertegenwoordiging in politiek en bestuur en
7) de aanpak van geweld tegen vrouwen.
Vrouwen en meisjes in conflictsituaties, gemarginaliseerde vrouwen en adolescenten
verdienen daarbij bijzondere aandacht.
Voor het behalen van de hoofddoelstelling onderscheidt het kabinet de volgende
subdoelstellingen:
1. het borgen van structurele aandacht voor de positie van vrouwen in
ontwikkelingsgebieden;
86 Uitgangspunten daarbij zijn:
a) Het maximaliseren van de Nederlandse meerwaarde; b) Meer politieke wil en inzet van donoren en
overheden; c) Niet alleen, maar samen; d) Efficiënt gebruik van middelen; en e) De rechten en kansen
van vrouwen gaan iedereen aan.
76
2. het verbeteren van de seksuele en reproductieve gezondheid en rechten, in het bijzonder
van meisjes en vrouwen;
3. het borgen van systematische aandacht voor de effecten van internationale vredesmissies
op vrouwen in het land zelf en het geven van aandacht, waar nodig, aan de samenstelling van
de uit te zenden eenheid;
4. structurele aandacht voor de verbetering van de positie van vrouwen in alle internationale
dossiers.
4.1 Het borgen van structurele aandacht voor de positie van vrouwen in
ontwikkelingsgebieden
Zonder substantiële verbeteringen van de positie van vrouwen in de wereld zullen niet alleen
MDG3 (werken aan gelijke rechten en kansen voor meisjes en vrouwen), maar ook andere
MDGs niet gehaald worden. Bij gendergelijkheid gaat het om gelijke kansen, gelijke rechten
en het tegengaan van discriminatie of uitsluiting. Voortgang van alle MDGs is gebaat bij
specifieke aandacht voor de ontwikkeling en positie van vrouwen. Het tegenovergestelde is
ook waar, namelijk dat het behalen van MDG3 afhangt van de mate waarin de rechten en
kansen van vrouwen centraal staan in de andere MDGs. Op MDG3 wordt grosso modo
slechter gepresteerd dan op de andere MDGs. Vooral resultaten op het gebied van de
participatie van vrouwen in bestuur en betaalde arbeid liggen achter op overige MDGs.
Armoede wordt steeds meer een vrouwenprobleem. Vrouwen hebben relatief minder kansen
en mogelijkheden om zich te ontworstelen aan de armoede dan mannen. Dat begint op jonge
leeftijd, onder meer in het onderwijs. Van de analfabete jongeren, bijvoorbeeld, zijn 63%
meisjes.87 Hierdoor hebben veel vrouwen een slechtere uitgangspositie wanneer zij op zoek
gaan naar werk. Deze positie wordt op veel plaatsen verder verslechterd door
discriminerende wetgeving, bijvoorbeeld op het gebied van arbeidstijden, eigendoms- en
erfrecht. Het achterblijven van politieke macht van vrouwen in veel ontwikkelingslanden
bekleden vrouwen een zeer gering percentage parlementszetels88 - draagt er toe bij dat deze
problematiek laag op de politieke agenda staat en er weinig verandert.
87 Schatting van UNESCO
88 In de OESO regio is het gemiddeld 24%: in ontwikkelingslanden gemiddeld 16%, waarbij de regio
Midden-Oosten en Noord-Afrika het laagst scoort met 8%. In diverse Arabische landen bekleedt geen
enkele vrouw een parlementszetel.
---
Het tekort aan mogelijkheden tot economische zelfbeschikking en aan politieke macht
vertaalt zich ook in ongelijke kansen op andere gebieden, zoals de gezondheidszorg. Er is
sprake van een feminisering van de hiv/aids epidemie en de afname van de moedersterfte
(MDG5) blijft achter bij de gestelde doelen. Internationaal zijn de aandacht en budgetten voor
seksuele en reproductieve gezondheid en rechten en gezinsplanning de laatste jaren
afgenomen.
Nederland zet sterk in op rechten en kansen voor meisjes en vrouwen, met name daar waar
het gaat om gelijke kansen in het onderwijs, de positie van vrouwen als stille slachtoffers van
oorlog en geweld en het op de internationale agenda houden van seksuele en reproductieve
gezondheid en rechten (SRGR).
De voortgang in de verhouding van het aantal meisjes en jongens dat deelneemt aan het
basisonderwijs is wereldwijd redelijk tot goed dankzij gerichte investeringen. Voor wat betreft
middelbaar en hoger onderwijs is de situatie minder rooskleurig. Onderwijs levert een
belangrijke bijdrage aan het bereiken van de millenniumdoelstellingen. Immers, beter
opgeleide vrouwen krijgen minder kinderen, hebben in het algemeen een betere gezondheid
en besteden meer aandacht aan hygiëne en seksuele bescherming. Dit heeft een directe
invloed op de gezondheid van het gezin, de verspreiding van hiv/aids en het terugdringen van
kindersterfte.
De voortgang op het gebied van aids-bestrijding en de verbetering van reproductieve
gezondheid is mede afhankelijk van het functioneren van de gezondheidssector. Nederland
draagt bij aan en pleit zowel bilateraal als multilateraal voor versterking van de
gezondheidszorg, onder andere door betere arbeidsomstandigheden voor
gezondheidspersoneel. Het belang van de integratie van hiv/aids interventies met SRGR en
met positieverbetering van vrouwen is onderdeel van de operationele doelstellingen van
Buitenlandse Zaken.
De bevordering van rechten en kansen van meisjes en vrouwen is integraal onderdeel van de
portefeuille van de Nederlandse Mensenrechtenambassadeur. Dit thema zal, als één van de
prioriteiten van het mensenrechtenbeleid, de komende jaren nog meer aandacht krijgen.
Daarbij zal onder meer worden ingezet op seksuele en reproductieve gezondheid en rechten,
geweld tegen vrouwen, onderwijs en formele werkgelegenheid. Regionaal zal speciale
aandacht worden besteed aan de positie van vrouwen en meisjes in het Midden-Oosten en de
Golfregio. De minister voor Ontwikkelingssamenwerking heeft inmiddels MDG3 en MDG5 tot
78
beleidsprioriteiten van het ontwikkelingsbeleid voor de komende jaren gemaakt. (zie ook
doelstelling 4.2).
In concreto zal de versterkte aandacht voor rechten en kansen van vrouwen onder de huidige
bewindslieden leiden tot de oprichting van een `virtueel MDG3 fonds' met strategische
partners om een bijdrage te leveren aan een algehele inhaalslag. Daarnaast zal in 3 tot 6
landen op landenniveau specifiek ingezet worden op de bestrijding van geweld tegen
vrouwen. Ook internationale vrouwenorganisaties op het gebied van de bestrijding van
vrouwenbesnijdenis en vrouwenrechten horen daarbij. Hervormingen binnen de VN gericht
op de versterking van de `UN Gender architecture' kunnen eveneens rekenen op steun.
Op dit moment zijn de MDGs en VN Veiligheidsraad resolutie 1325 krachtige instrumenten om
bij aan te haken, zodat gelijke kansen en rechten voor vrouwen en meisjes op de
internationale agenda blijft.
4.2 Het verbeteren van de seksuele en reproductieve gezondheid en rechten, in het
bijzonder van meisjes en vrouwen
Seksuele en reproductieve gezondheid en rechten (SRGR) staan centraal in MDG5. Het
verbeteren van de `gezondheid van moeders' en `toegang tot reproductieve gezondheid voor
iedereen' is niet eenvoudig omdat er een complex van zaken op orde moet zijn. Vooral arme
vrouwen zijn nog steeds niet in staat om zelf te kiezen hoeveel kinderen ze wensen en
wanneer. Daarbij komt dat het hiv/aids probleem anders is voor vrouwen dan voor mannen,
aangezien vrouwen en meisjes onevenredig kwetsbaar voor hiv zijn.
Sinds de internationale conferentie over Bevolking en Ontwikkeling in Caïro (ICPD) in 1994 is
Nederland actief op het gebied van seksuele en reproductieve gezondheid en rechten (SRGR).
In dat jaar ondertekenden 179 landen het Caïro-actieprogramma dat zich richt op toegang
voor iedereen tot informatie, middelen en diensten op het gebied van reproductieve
gezondheid in 2015. MDG5 bouwt voort op de Caïro-agenda.
Reproductieve gezondheid omvat alles wat met voortplanting en seksualiteit te maken heeft.
Als vrouwen en meisjes hun seksuele en reproductieve rechten opeisen, kunnen ze hun
seksuele leven zelf invullen en bepalen wanneer en met wie zij kinderen willen. Pas als
vrouwen zelf kunnen beslissen over hun gezinssituatie, kunnen zij actiever deelnemen aan
politiek, het sociaal-culturele leven en aan de economie. MDG3 en MDG5 staan dus in nauw
verband met elkaar. Garantie van deze rechten komt daarnaast ook hun gezondheid en die
79
van families en gemeenschappen ten goede en resulteert in meer
ontwikkelingsmogelijkheden voor een land.
Nederland heeft een brede kijk op SRGR. Het gaat om een combinatie van verbeterde
(gezondheids)zorg, seksuele voorlichting, meer middelen als condooms en
anticonceptiemiddelen, bevordering van rechten ten aanzien van seksualiteit en kindertal, en
gelijkwaardigheid van mannen en vrouwen.
Het terugdringen van moedersterfte en `reproductieve gezondheid voor iedereen' blijven de
komende jaren centraal staan binnen het Nederlandse ontwikkelingssamenwerkingsbeleid.
Nederland zal daarom vooral inzetten op de volgende onderdelen:
1) verbeteren van de toegang tot voorbehoedsmiddelen en andere reproductive health
commodities, ook voor jongeren en speciaal in (post)conflictlanden;
2) verbeteren van de kwaliteit van de (pre)natale zorg door het opleiden van
vroedvrouwen;
3) versterken van gezondheidssystemen, met name spoedeisende hulp bij zwangerschap,
bevalling en abortus en preventie van HIV-besmetting van moeder naar kind;
4) aandacht vragen voor seksuele en reproductieve gezondheid en rechten evenals
nadruk op de feminisering van de aidsepidemie;
Het kabinet stelt via UNFPA, UNAIDS en gespecialiseerde internationale NGO's extra geld ter
beschikking, zowel in de partnerlanden (bilateraal) als in (post) conflictlanden. Nederland
spoort andere landen aan hun politieke en financiële beloftes na te komen. Om SRGR te
verbeteren draagt Nederland in samenwerking met ontwikkelingslanden bij aan onderwijs en
voorlichting, gezondheidszorg, emancipatie en HIV/Aids-bestrijding.
4.3 Het borgen van systematische aandacht voor de effecten van internationale
vredesmissies op vrouwin het land zelf en en het geven van aandacht, waar nodig, aan de
samenstelling van de uit te zenden eenheid
Het vergroten van betrokkenheid en zeggenschap van vrouwen draagt bij aan het oplossen
van conflicten en aan een veilige, stabiele en leefbare wereld. Veiligheid is een voorwaarde
voor vrouwen om kansen te benutten. Een land kan zich niet ontwikkelen als er geen
veiligheid is en als vrouwen achterblijven in hun ontwikkeling. Nederland maakt zich sterk
voor de participatie van vrouwen aan de onderhandelingstafel, het betrekken van vrouwen en
kinderen bij demobilisatieprocessen en aandacht voor man/vrouw verhoudingen bij de
verlening van humanitaire hulp en tijdens wederopbouwprocessen.
80
VN Veiligheidsraadresolutie 1325 over vrouwen, vrede en veiligheid raakt diverse
deelterreinen van buitenlands beleid, variërend van veiligheidsbeleid tot humanitaire hulp en
wederopbouw. De resolutie richt zich op meerdere aspecten van het thema vrouwen, vrede
en veiligheid. Hervorming van de veiligheidssector hangt nauw samen met de hervorming en
opbouw van bijvoorbeeld het politieapparaat. Voor het goed functioneren van het
politieapparaat is participatie van vrouwen daarin cruciaal. Ook moeten vrouwen beschermd
worden tegen geweld. Dit is weer van belang voor een geloofwaardig en duurzaam
wederopbouwproces, dat goed bestuur en de totstandkoming van een rechtsstaat mede
mogelijk maakt. Daarbij is ook de politieke kant van een vredesproces (deëscalatie en
vertrouwenswekkende maatregelen) gebaat.
Nederlandse inspanningen in het kader van `1325' zijn gericht op het:
· verhogen van de mate waarin programma's voor ontwapening, demobilisatie en
reïntegratie rekening houden met de verschillende behoeften van mannelijke en
vrouwelijke oud-strijders, evenals die van de personen die van hen afhankelijk zijn;
· bijdragen aan het versterken van een genderperspectief bij het uitvoeren van
vredesafspraken op het gebied van vredesopbouw en wederopbouw inclusief ontwikkeling
van de veiligheidssector;
· ondersteunen van de naleving van de mensenrechten van vrouwen en meisjes, in het
bijzonder voor zover deze de grondwet, het kiesstelsel, politie en justitie aangaan met
speciale aandacht voor de bescherming van vrouwen en meisjes tegen seksegerelateerd
geweld zoals verkrachting.
Daarnaast is er aandacht voor de uitvoering van 1325 binnen internationale vredesmissies.
Het ministerie van Buitenlandse Zaken is verantwoordelijk voor de coördinatie van het
buitenlandbeleid op het terrein van vrede en veiligheid. Uitvoering van dit beleid vindt plaats
in nauwe samenwerking met in het bijzonder het ministerie van Defensie, onder andere op
het terrein van vredesmissies. Om gender op verschillende manieren binnen en buiten
Defensie uit te dragen, is het project Genderforce gestart. Dit project, met inspanning van de
Defensieleiding, zorgt voor een structurele en duurzame inbedding van het genderbeleid bij
Defensie. Bij de planning en uitvoering van vredesmissies wordt het genderperspectief
nadrukkelijk in beschouwing genomen. Er is aandacht voor de effecten van een Nederlandse
uitzending op vrouwen en mannen in de uit te zenden eenheid en op de lokale vrouwen en
mannen. Ook is er aandacht voor het betrekken van vrouwen bij het proces van
vredesbevordering en wederopbouw.
81
In het kader van vrede en veiligheid wordt gewerkt aan een Nationaal Actieplan 1325. Bij het
opstellen van dit nationaal actieplan heeft BZ het voortouw. Het werkt daarbij nauw samen
met andere departementen, in het bijzonder Defensie en BZK, en met een breed scala aan
maatschappelijke organisaties. Hiertoe is in het kader van Project 2015 dan ook een specifiek
Akkoord van Schokland opgesteld. Uiterlijk eind 2007 ligt er een breed gedragen Nationaal
Actieplan voor de uitvoering van VN Veiligheidsraad resolutie 1325.
4.4 Structurele aandacht voor de verbetering van de positie van vrouwen in alle
internationale dossiers
Als er niet op een adequate manier rekening wordt gehouden met de verschillende posities en
rollen van mannen en vrouwen in samenlevingen en als het beleid en de inzet van middelen
daar niet op worden afgestemd, zijn interventies suboptimaal. Analyse van de millennium
ontwikkelingsdoelen laat zien dat voortgang van alle doelstellingen gebaat is bij specifieke
aandacht voor de ontwikkeling van vrouwen. Omgekeerd geldt ook dat het behalen van MDG3
(werken aan gelijke rechten en kansen voor meisjes en vrouwen) afhangt van de mate waarin
de rechten en kansen van vrouwen centraal staan in de andere MDGs. Daarom is het van
groot belang om, evenals in het nationale beleid, structurele aandacht te schenken aan de
verbetering van de positie van vrouwen en meisjes in alle internationale dossiers. Dit draagt
bij aan een coherente aanpak in het internationale beleid, die de inzet en samenhang op
specifieke terreinen vergroot en versterkt.
De Beleidsdoorlichting Emancipatie heeft uitgewezen dat het internationaal
emancipatiebeleid effectief is zolang het expliciet als emancipatiebeleid wordt geafficheerd.
Zodra het gaat om emancipatie-aspecten bij algemeen beleid (gender mainstreaming), of de
terugvertaling van internationaal beleid naar de Nederlandse context, is de effectiviteit
gebrekkig te noemen. In de wisselwerking tussen internationaal en nationaal
emancipatiebeleid valt dus nog duidelijk winst te behalen.
Naast de verankering van emancipatie in het nationale beleid, wordt de komende periode
nadrukkelijker aandacht besteed aan de verankering van emancipatie in het internationale
beleid. Voor goede resultaten en een consistente inzet is het belangrijk de samenhang in het
buitenlandbeleid te optimaliseren. De ministeries van BZ en OCW hebben afgesproken deze
actief te bewaken in internationale organisaties en in derde landen. In goede samenwerking
met de collega-departementen, zoals bijvoorbeeld Defensie waar het vrouwen, vrede en
veiligheid betreft, zal er sprake zijn van een gemeenschappelijke inzet.
82
Een actievere inzet op het verankeren van het emancipatieperspectief op internationaal
terrein sluit ook goed aan bij de gender mainstreaming strategie van internationale instituties
zelf, die door Nederland ten zeerste ondersteund en bevorderd worden (zie bijvoorbeeld de
Routekaart van de Europese Commissie, de gender mainstreamingstrategie van de Raad van
Europa en de voorgestelde genderstructuur binnen het Eén VN-concept).
De volgende acties zullen worden ondernomen:
· Voor een meer prominente opstelling in Europees verband zal de staatssecretaris voor
Europese Zaken een analyse maken van alle belangrijke Europa-dossiers voor de
komende periode, om te zien waar en op welke wijze Nederland een bijdrage kan
leveren aan gelijke rechten en kansen in de Europese context. In goed overleg zullen
afspraken voor verdere samenwerking worden gemaakt tussen de ministeries van
OCW en BZ en de betrokken directies;
· Ter versterking van de interactie tussen nationaal en internationaal beleid worden de
mogelijkheden onderzocht om internationaal ontwikkelde indicatoren op
emancipatieterrein toe te passen in Nederland;
· Rapportageverplichtingen worden aangegrepen als aanleiding om beleid te toetsen,
bij te stellen of voorstellen voor nieuw beleid te doen. Hiermee wordt de wisselwerking
tussen internationaal en nationaal beleid versterkt.
83