Radboud Universiteit Nijmegen
Oriëntalisme in de Nederlandse cultuur, ca.1800 - 1920
Verlangen naar het Oosten
In de negentiende eeuw stond de islamitische wereld rond de
Middellandse Zee volop in de Nederlandse belangstelling. Jan de Hond,
conservator geschiedenis bij het Rijksmuseum Amsterdam, promoveert op
24 januari aan de Radboud Universiteit op een studie naar de
Nederlandse beeldvorming van het Oosten tussen 1800 en 1920. Zijn
proefschrift draagt als titel Verlangen naar het Oosten.
De Nederlandse interesse voor `de Oriënt' was breed, wordt met één
blik op de inhoudsopgave van De Honds studie duidelijk. Het Oosten,
dat was: het land van Mozes en Jezus; de sprookjesachtige Oriënt van
de Duizend-en-een-nacht; een sensueel oord met verleidelijke
haremdames of juist een `onbedorven', pre-industriële samenleving. De
verbeelding van al die versies van het Oosten had vaak weinig te maken
met de oosterse realiteit, maar voorzag in de eerste plaats in een
Nederlandse behoefte: de wens de bijbel beter te begrijpen, de
behoefte aan pracht en praal, het verlangen naar een vrijere
seksualiteit of de weerzin tegen de moderne, westerse samenleving.
Cornelis Kruseman: Johannes de Doper predikend in de woestijn.
Aquarel, 1846. Koninklijke verzamelingen, Den Haag.
Cornelis Kruseman: Johannes de Doper predikend in de woestijn.
Aquarel, 1846. Koninklijke verzamelingen, Den Haag
Lawrence Alma Tadema: De dood van de eerstgeborene van de farao.
Olieverf, 1872. Rijksmuseum, Amsterdam.
Lawrence Alma Tadema: De dood van de eerstgeborene van de farao.
Olieverf, 1872. Rijksmuseum, Amsterdam
De belangstelling voor het Bijbelse Oosten nam in de negentiende eeuw
toe, mede onder invloed van de opkomst van de moderne
bijbelwetenschap. Het besef groeide dat de Bijbel een `oosters' boek
was en ook zo verbeeld moest worden. Cornelis Kruseman (1797-1857) is
een van de eersten die Bijbelse figuren niet meer in neutrale,
klassieke gewaden hult, maar hen echt als Arabieren afbeeldt. En ook
Lawrence Alma Tadema (1836-1912) raadpleegt voor zijn Bijbelse
historiestukken archeologische handboeken - zoals blijkt uit details
in een schilderij als De dood van de eerstgeborene van de farao.
Een emaillen reclamebord van de Heilig Land Stichting, ca. 1930.
Museumpark Orientalis, Heilig Land Stichting
Een emaillen reclamebord van de Heilig Land Stichting, ca. 1930.
Museumpark Orientalis, Heilig Land Stichting
Speciale aandacht besteedt De Hond in zijn studie aan `een
spectaculair en grootschalig' voorbeeld van Bijbels oriëntalisme: de
Heilig Land Stichting, het Bijbelse openluchtmuseum dat in 1911 bij
Nijmegen geopend werd.
Anton Pieck: Oosterse stoet in een nachtelijke stad. Illustratie uit:
J.C. Mardrus, Alle verhalen van 1001 nacht, Amsterdam, 1943
Anton Pieck: Oosterse stoet in een nachtelijke stad. Illustratie uit:
J.C. Mardrus, Alle verhalen van 1001 nacht, Amsterdam, 1943
Marius Bauer: Kameelruiters voor een oosterse stad in de bergen. Zwart
en gekleurd krijt, aquarel, ca. 1901-'02. Rijksmuseum, Amsterdam.
Marius Bauer: Kameelruiters voor een oosterse stad in de bergen. Zwart
en gekleurd krijt, aquarel, ca. 1901-'02. Rijksmuseum, Amsterdam.
Het bekendste product van de Oosterse verbeeldingskracht zijn de
verhalen van Duizend-en-een-nacht. Aan dit boek, dat in 1738 voor het
eerst in Nederlandse vertaling verscheen en waarvan in de negentiende
eeuw diverse edities - vaak deelverzamelingen - verschenen, is het
(grotendeels) te danken dat Europeanen het Oosten gingen associëren
met `een sprookjesachtige wereld van schatrijke sultans, imposante
paleizen, luisterrijke optochten en weelderige harems', aldus De Hond.
Een grote rol speelde Duizend-en-een-nacht in het werk van de schilder
Marius Bauer (1867-1932); De Hond heeft het zelfs over een
`preoccupatie' met de vertellingen. `Zijn hele leven lang bekeek hij
de Oriënt door de ogen van Sjahrazaad. Hij was altijd op zoek naar
taferelen, figuren, straatjes en gebouwen die hem herinnerden aan de
nachtvertellingen.'
Titelpagina van Adriaan van der Hoop, De renegaat, Amsterdam 1838
Titelpagina van Adriaan van der Hoop, De renegaat, Amsterdam 1838
Het sensuele Oosten had in Nederland een bescheidener plaats in de
verbeelding van de Oriënt dan in bijvoorbeeld Frankrijk. Er zijn wel
schilderijen van zinnelijke haremdames, maar dit thema was ook omgeven
met taboes. Oosterse romances krijgen dan ook nogal eens een
christelijke moraal mee, zoals in Adriaan van der Hoops De renegaat
(1838), waar een Europese man een - uiteraard noodlottige - liefde
opvat voor een haremdame. Overigens sprak het sensuele Oosten later
ook homoseksuele mannen aan, alleen waren zij niet aangetrokken door
zwoele odalisken, maar door verleidelijke oosterse knapen.
Jacobus van Looy: Zwerver in Tanger, 1886. Stichting Jacobus van
Looy/Frans Hals Museum Haarlem
Jacobus van Looy: Zwerver in Tanger, 1886. Stichting Jacobus van
Looy/Frans Hals Museum Haarlem
Het onbedorven, pre-industriële Oosten bekoorde menig toerist -
althans voor een uurtje, want een van alle gemakken voorzien hotel was
toch te prefereren boven de wat smoezelige souks. De schrijver en
schilder Jacobus van Looy (1855-1930) wist zijn Marokkaanse ervaringen
fraai te vereeuwigen, in tekeningen en in zijn autobiografische
novelle Gekken (1892) en zijn roman Reizen (1913).
Jan de Hond (Den Bosch, 1964) studeerde geschiedenis en
kunstgeschiedenis aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Hij werkte
vanaf 1999 als conservator in het Noord-Brabants Museum te
's-Hertogenbosch. Sinds 2007 is hij conservator geschiedenis bij het
Rijksmuseum Amsterdam. Dit proefschrift is begeleid door Peter
Rietbergen vanuit het Institute for Historical, Cultural and Literary
Studies van de Radboud Universiteit Nijmegen; Ronald de Leeuw,
directeur van het Rijksmuseum, is tweede promotor.
Een handelseditie van dit proefschrift, getiteld `Verlangen naar het
Oosten', wordt uitgegeven door Primavera Pers, Leiden. Zie
www.primaverapress.nl of mail info@primaverapress.nl
Naar boven
Meer informatie
* Afbeeldingen zijn afkomstig uit het besproken boek
* Overname alleen met bronvermelding: Jan de Hond, `Verlangen naar
het Oosten'. Proefschrift Radboud Universiteit Nijmegen
* HR-foto's van de gebruikte beelden? Centrum voor Kunsthistorische
Documentatie, e.scheepers@let.ru.nl
Contact
Wetenschapsredactie
(024) 361 60 00
wetenschapsredactie@communicatie.ru.nl