Nadruk op educatie en leren
November 2008
Door Herman Hertzberger
Schoolgebouw als microstad
Bij het ontwerpen van een school moet je voortdurend aan een stad denken en voortdurend blijven associëren met stedelijke situaties, maar zonder daarbij te vervallen in te letterlijke analogieën. Daarvoor is de stad te diffuus en het beeld ervan te complex.
Indien het je als ontwerper inderdaad lukt om je gebouw als een kleine stad te zien dan zul je de verschillende onderdelen anders interpreteren. De school als model van een microstad is een droom, de droom over een school maar ook over een stad; zoals we ons een school als een kleine stad voorstellen, kunnen we ons ook een stad voorstellen als een zeer grote school. Is de school een oefenstad voor kinderen, waar ze iets zullen leren over hoe de wereld in elkaar zit, dan is de stad, als ultieme verdichting van de samenleving, waar alles gebeurt en alles te koop is, de ruimte waar dat bij uitstek in praktijk wordt gebracht.
Wanneer je gebouwen kunt interpreteren als (kleine) steden dan zijn schoolgebouwen daarvan wel het voorbeeld bij uitstek. Een centrale gemeenschappelijke ruimte, omvat en gevormd door een periferie van klaslokalen als meer afgesloten eenheden, roept niet alleen onmiskenbaar een beeld op van een openbaar gebied als straat of plein naast privégebied als bebouwing, maar daar komt nog bij dat de schoolsamenleving waarschijnlijk meer dan die van menig ander gebouw zich als een soort stedelijke gemeenschap gedraagt; als een sociale eenheid met een zekere verbondenheid of gevoel bij elkaar te behoren, wellicht vergelijkbaar met sommige buurten.
Bij de school ligt de nadruk op sociale ruimte, een open en overzichtelijk systeem waar alles dat aanzet tot leren en denken toegankelijk is. Zo zou de school ook weer model kunnen staan voor een ander soort openbare ruimte dan die in de moderne stad, waar die door afstandelijkheid en onherbergzaamheid geërodeerd is.
Maar niet alleen kan ons beeld van de school leren van de stad als het gaat om een principieel sociaal karakter, omgekeerd levert de school het beeld van de leerrijke ruimte aan de stad: een openbaar domein, rijk aan betekenis en daarmee bron van ervaringen. Uiteindelijk is de school te zien als een model van de wereld.
De Brede School
De integratie van een school in een sociaal-culturele accommodatie, een `Brede School', betekent een laatste stap in het proces van opheffing van het traditionele autonome schoolgebouw. In dit nieuwe conglomeraat worden de verschillende scholen in een buurt of wijk - in Nederland betekent dat scholen van verschillende `bloedgroepen', zoals protestants, katholiek, openbaar of islamitisch - samengebracht met voor- en naschoolse opvang en andere sociaal-maatschappelijke buurtvoorzieningen. Bovendien is dit een aanleiding voor verschillende wijkvoorzieningen, zoals een bibliotheek, sportzalen, muziekschool, sociaal-medische wijkpost en een buurthuis om zich hierbij aan te sluiten. De ontwikkeling van de zogenaamde Brede School biedt een oplossing door het op één plek samenbrengen van verschillende scholen om redenen van 'flexibiliteit', in sommige gevallen sociale samenhang en natuurlijk kostenbesparing. Ook levert het samenbrengen van scholen en het gemeenschappelijk gebruik van accommodaties financieel voordeel op.
De sociaal-culturele accommodaties luiden het einde in van het autonome schoolgebouw. Het samengaan met andere zogeheten dienstverlenende instellingen zal leiden tot een nieuw hybride gebouwtype dat meer op een soort gemeenschapscentrum lijkt, van groter kaliber dan op een school. Voor de scholen zelf betekent de vervaging van hun buitengrenzen, en dus van hun territoria, een stimulans voor samenwerking.
Instituten worden organisatorisch samengevoegd tot Brede School en vervolgens tot een architectonische eenheid gecomponeerd op zodanige wijze, dateen ruimte voor gemeenschappelijk gebruik kan ontstaan. Door alle onderdelen primair vanuit de gemeenschappelijke ruimte toegankelijk te maken krijgt deze ruimte het karakter van een centraal plein.
Kinderen zullen zich in een omgeving voelen waar meer te beleven is en meer is op te steken dan in een schoolgebouw. Leren wordt meer inclusief: meer vanzelfsprekend, deel van het maatschappelijk leven en deel van de stad. Voor de architect blijft deze ontwikkeling niet beperkt tot het optellen van programma's van eisen, maar betekent het een nieuwe opgave. De voortrekkersrol van scholen in de multifunctionele accommodaties zorgt voor een nadruk op educatie en leren en daarmee voor een nieuwe inhoud.
In het omvangrijke oeuvre van architect Herman Hertzberger (1932) is de bouw van scholen een van de belangrijkste opgaven. Hij bouwde tot op heden ruim dertig scholen. De tekst van de column is geciteerd uit het boek Ruimte en Leren van Herman Hertzberger, Rotterdam: Uitgeverij 010, 2008 (ISBN 978 90 6450 64 51).
Bestellen:
Ruimte en Leren
Herman Hertzberger