Over het begin van de mensheid bestaan ontelbare mythen,
sommige wel duizenden jaren oud. Het is een thema dat culturen
over de hele wereld heeft beziggehouden. `Mensen zijn altijd
nieuwsgierig geweest naar hun eigen oorsprong en hun eerste
voorouders', zegt Schipper. `Ze hebben altijd willen weten waar
ze vandaan komen en hun verhalen over het begin van de mensheid
geven daar antwoord op.' Aan de hand van een omvangrijke
verzameling verhalen uit alle hoeken van de wereld brengt ze
verschillen en overeenkomsten in de manieren waarop over deze
materie is geschreven in kaart.
Buikpijn
Op de vraag hoe de mens geschapen is, worden tal van antwoorden
gegeven. Meestal worden de eerste mensen geschapen door een
opperwezen, uit zijn woorden, gedachten of dromen; uit
goddelijk zweet, speeksel, zaad of tranen; of uit aardse
materialen als zilver, stof of steen. Ze kunnen ook voortkomen
uit het goddelijk lichaam dat ze baart of uitbraakt. Schipper:
`De Kuba in de Democratische Republiek Congo in Kongo,
bijvoorbeeld, hebben een verhaal over een mannelijke schepper
die buikpijn krijgt en achtereenvolgens de zon, de maan, de
sterren, de planten, de dieren en ten slotte de mensen
uitbraakt. In een mediterraan heterodox joods verhaal wordt
verteld over het ontstaan van de wereld dankzij Gods lach.'
Verhalenvertellers hebben zich ook altijd de vraag gesteld
waarom goden de mens hebben gemaakt. Het antwoord daarop is
niet eenduidig: Nu eens voelde God zich alleen en dat had hij
behoefte aan gezelschap. Dan weer had hij dienaren nodig of
slaven om voor hem te werken, of snakte hij naar lofprijzingen
en offers. In andere verhalen vindt God de aarde die hij
geschapen heeft zo mooi dat hij ook anderen daar van wil laten
genieten.
Afbeelding: het bekende bijbelverhaal over het ontstaan van de
mens is dat van Adam en Eva.
Uithoudingsvermogen
Interessant aan deze mythen is dat ze niet alleen beschrijven,
maar ook menselijke verhoudingen verklaren en rechtvaardigen
die soms nog steeds gelden. Ze geven bijvoorbeeld aan hoe de
ongelijkheid is ontstaan tussen de rassen of de seksen, of
tussen arm en rijk. `Zowel onder de Indianen als in Afrika
bestaan verschillende verhalen over de eerste mensen die van
klei werden gemaakt, en in Gods oven werden gebakken', zegt
Schipper. `Volgens overleveringen van Indianen waren de mensen
die het niet lang uithielden en te vroeg uit de oven sprongen
niet helemaal af, zij vormden het witte ras. De mensen die te
lang in de oven bleven zitten, verschroeiden en werden het
zwarte ras. De mensen ten slotte die precies goed waren, hadden
een prachtige koperkleurige tint, dat werden de Indianen. In
Afrikaanse overleveringen van een vergelijkbaar verhaal hadden
de eerste voorouders van de witte mensen geen enkel
uithoudingsvermogen, die gingen het snelst uit de oven. De rode
mensen hielden het iets langer vol, maar het zwarte ras bleef
zo lang in de oven als God bedoeld had en tot op de dag van
vandaag kunnen zij dus het meeste lijden verdragen.'
Viagra
Het is Schipper opgevallen dat in Genesisverhalen enorm veel
aandacht wordt besteed aan sekse-kenmerken. `Dat is niet
verwonderlijk', meent ze, `want het zorgen voor nageslacht is
de eerste prioriteit in een nog onbewoonde wereld.' Opvallend
is dat veel van die verhalen een diepgewortelde angst en
onzekerheid weerspiegelen over de vraag of de genitaliën hun
werk wel naar behoren zullen doen. Soms wordt de vagina
voorgesteld als een afschrikwekkend orgaan dat uitgerust is met
tanden, of waarin piranha's verscholen zitten. Tegelijkertijd
zie je dat de eerste man soms met een zo gigantische penis is
uitgerust dat hij die om zijn middel moet wikkelen of over zijn
schouder moet gooien. Op deze manier wordt de noodzaak van
extreme vitaliteit onderstreept. `Er lijkt vandaag weinig
veranderd te zijn op dat gebied', verzucht Schipper. `De
Viagraspam die iedere dag mijn mailbox inloopt, getuigt
onmiskenbaar van dezelfde angst en onzekerheid.'
Afbeelding
Mineke Schipper: `Op deze manier wordt de noodzaak van extreme
vitaliteit onderstreept.'
Armoede
Verklaringen voor maatschappelijke ongelijkheid zijn ook te
vinden in oorsprongsmythen. Schipper: `Een wijdverbreid
voorbeeld is het verhaal van de kinderen van Eva. Eva had
zoveel kinderen dat ze bang was dat God zou denken dat ze de
hele dag alleen maar bezig was met seks. Uit schaamte hield ze
daarom een aantal kinderen verborgen toen God bij haar
langskwam. Al snel bleek dat God alleen gekomen was om de
kinderen te zegenen. Tegen de een zei hij: jij zult keizer
worden, tegen de ander: jij wordt koning, tegen een derde: jij
wordt edelman. Toen Eva uiteindelijk ook haar andere kinderen
te voorschijn haalde, waren de mooiste zegeningen al vergeven.
Het was hun lot om schoenmaker of kolensjouwer te worden.
Verontwaardigd protesteerde hun moeder, maar God zei dat niet
iedereen koning kan zijn, want iemand moet het onmisbare
nederige werk doen. Eva begreep dat God het zo in zijn grote
wijsheid beschikt had. De rangen en standen zijn sindsdien
gebleven...'
Meer over Studium Generale
In het begin was er niemand, aanvang dinsdag 11 november 2008.
(4 november 2008/Marl Pluijmen)
4/11/2008
Universiteit Leiden