Verslag bijeenkomst
Genetisch gemodificeerde gewassen en
duurzame landbouw
3 november 2008
Verslag bijeenkomst
Genetisch gemodificeerde gewassen en
duurzame landbouw
29 september 2008
De Koninklijke Schouwburg, Den Haag
© november 2008
Het Portaal CKade
Korte Hoogstraat 15C Cargadoorskade 40
3011 GJ Rotterdam 3071 AW Rotterdam
010 270 9465 010 423 2290
www.het-portaal.net www.ckade.com
INLEIDING
Op maandag 29 september 2008 hebben Het Portaal en CKade Consultancy in opdracht van de
minister van VROM een stakeholderbijeenkomst georganiseerd over de vraag wat genetisch
gemodificeerde gewassen (gg-gewasssen) kunnenen betekenen voor de ontwikkeling van een
efficiëntere en duurzame landbouw. Een representatieve vertegenwoordiging van
belanghebbenden uit de primaire landbouw, biotechnologie sector, verwerkende industrie,
ketenmanagement, handel, maatschappelijke organisaties, wetenschap, financiële instellingen en
advisering heeft aan de bijeenkomst deelgenomen. Deze partijen hebben een inventarisatie
gemaakt van karakteristieken en criteria die men kenmerkend vindt voor een duurzame landbouw.
Aan de hand van vier specifieke voorbeelden van gg-gewassen is vervolgens geanalyseerd welke
voor- en nadelen zijn verbonden aan de inzet van gg-gewassen voor het realiseren van een
duurzame landbouw, zowel voor de landbouw in Nederland, als in andere landen inclusief
ontwikkelingslanden. Dit verslag is een weergave van de resultaten van deze bijeenkomst.
Aanleiding
De landbouw ziet zich geconfronteerd met een snel toenemende mondiale vraag naar
landbouwproducten. Tegelijkertijd is er toenemende aandacht voor en zorg over de kwaliteit van de
productiewijze in de landbouw. Past de wijze van productie wel binnen de doelstellingen van het
realiseren van een duurzame samenleving volgens de People, Planet, Profit gedachte? Daarnaast
wordt het afgelopen decennium gekenmerkt door de commerciële introductie van genetisch
gemodificeerde gewassen (gg-gewassen) in de landbouw. Wereldwijd is het areaal gegroeid tot een
omvang van meer dan 100 miljoen hectare. In Europa is die toepassing tot op heden beperkt, maar
over de laatste drie jaar is een verdubbeling van het areaal te zien tot 110,000 hectare in 2007. De
voorliggende landbouwvraagstukken zoals die zich de afgelopen jaren hebben ontwikkeld en het
groeiend areaal van gg-gewassen zijn voor het Nederlandse kabinet aanleiding geweest om zich
nader te oriënteren op de kansen die gg-gewassen kunnen bieden voor verduurzaming van de
landbouw. In september 2007 heeft de minister van VROM de Commissie Genetische Modificatie
(COGEM) gevraagd een signalering uit te brengen over de kansen van gg-gewassen voor een
duurzame ontwikkeling van de landbouw en hoe deze zich verhouden tot de risico's. De in februari
2008 gepubliceerde signalering constateert dat gg-gewassen die op korte termijn beschikbaar
komen voor de Nederlandse landbouw vooral milieu- en economische voordelen op zullen leveren
door de reductie van afvalproducten bij de verwerking en door de reductie van het gebruik van
gewasbeschermings-middelen1. De COGEM spreekt zich niet uit of genetische modificatie al dan
niet past binnen het concept duurzaamheid.
De Minister van VROM heeft deze workshop georganiseerd. In haar openingstoespraak maakte zij
duidelijk dat de vraag gerechtvaardigd is of ggo's een rol kunnen spelen in een duurzame landbouw
binnen de context van de uitdagingen waar de landbouw voor staat.
Doel
De bijeenkomst had tot doel inzicht te verkrijgen in de verschillende meningen van de betrokken
stakeholders in Nederland over de vraag of en zo ja onder welke voorwaarden gg-gewassen
kunnen bijdragen aan verduurzaming van de landbouw. Het was de eerste keer dat de overheid
een zo uitgebreid stakeholdersdebat over dit onderwerp heeft georganiseerd. Daarom had de
bijeenkomst primair een inventariserend karakter. Om het debat en de workshops tijdens de
bijeenkomst zo succesvol mogelijk te laten zijn, gold een aantal spelregels:
Deelnemers spraken namens hun organisatie, maar alles wat tijdens de bijeenkomst gezegd
werd, is geanonimiseerd weergegeven. In het verslag wordt enkel de sector waarin de
deelnemers werkzaam zijn, benoemd. Dit zorgde ervoor dat - indien gewenst - de deelnemers
vrijer van gedachte konden wisselen.
Met het oog op het doel van de bijeenkomst was het van belang inzichtelijk te maken welke
opvattingen de deelnemers hadden en met welke argumenten deze werden onderbouwd. Het
debat was dus niet bedoeld om elkaar te overtuigen, maar om argumenten uit te wisselen.
1 http://www.cogem.net/ContentFiles/080201-01%20Signalering%20perspectieven%20gg-gewassen.pdf
Verslag bijeenkomst Genetisch gemodificeerde gewassen en duurzame landbouw © november 2008 Het Portaal/CKade 2
De discussie was niet gebonden aan bestaande regelgeving op nationaal en internationaal
niveau.
Nederland is niet alleen een grote landbouwproducent, het is ook een grote importeur van
landbouwproducten. Daarom moest bij de beoordeling of gg-gewassen kunnen bijdragen aan
een duurzame landbouw een ketenbenadering worden gehanteerd, waarin ook de voor- en
nadelen van productielanden werden meegenomen.
Tijdens de workshops was het de bedoeling alleen een beoordeling te maken op basis van
argumenten die verband hielden met een duurzame landbouw. De methodiek van de milieu- en
veiligheidsrisicobeoordeling of de ethische aanvaardbaarheid van het betreffende gg-gewas
maakten geen onderdeel uit van deze discussie.
RESULTATEN
Algemeen
Het onderwerp van de bijeenkomst kende een hoog ambitieniveau, omdat het twee thema's
genetisch gemodificeerde gewassen en duurzame landbouw - bijeen bracht die elk een grote
diversiteit aan belangen en visies kent. De brede en representatieve samenstelling van de
deelnemersgroep en hun constructieve houding in het debat maakten het echter mogelijk een
eerste verkenning te doen van de visies en meningen van de betrokken stakeholders. De brede
agenda maakte het niet altijd mogelijk om specifieker in te gaan op de onderbouwing of
onderliggende motivatie van standpunten. Conform de afspraken die voor de bijeenkomst zijn
gemaakt, zijn de resultaten een geanonimiseerde weergave van de discussies. Wel is op
sectorniveau de herkomst van de inbreng aangegeven2. Tijdens de bijeenkomst is een aantal
algemene observaties gedaan, die het karakter van de discussies nader schetsen:
Het begrip duurzame landbouw kent voor vrijwel alle belanghebbenden een andere betekenis,
alhoewel men vaak wel een groot aantal criteria en karakteristieken deelt.
De bespreking van de voorbeelden van (mogelijke) toepassingen van gg-gewassen identificeert
voor elk van deze toepassingen een eigen, specifieke set van argumenten.
In een discussie over het doel van de toepassing (in dit geval bijdragen aan een duurzame
landbouw) gelden voor de teelt van gg-gewassen en andere gewassen veelal dezelfde
voorwaarden of criteria. Dit laat onverlet dat er onder de deelnemers verschillende inzichten
bestaan met betrekking tot gg-gewassen over de wenselijkheid of de wijze waarop de mogelijke
risico's van deze gewassen beoordeeld moeten worden.
Er bestaat een veelheid aan beschikbare gegevens en rapporten met betrekking tot zowel gg-
gewassen als duurzame landbouw. Tegelijkertijd blijft onduidelijk welke feiten en cijfers door
alle verschillende stakeholders worden onderschreven als algemeen geldende kennisbasis.
Daarnaast keerde een aantal meer algemene thema's terug in de discussies. Deze hadden niet
direct betrekking op de relatie tussen gg-gewassen en duurzame landbouw, maar waren wel aan
het onderwerp gerelateerd:
Structurele oorzaken voor de huidige landbouw- en voedselzekerheidsproblemen zijn de zeer
onevenredige verdeling van de landbouwproductie, het langdurig ontbreken van structurele
investeringen in de landbouwsector en het niet toepassen van de best beschikbare
landbouwkundige praktijken. Verbeteringen hierin zullen de meest significante bijdrage leveren
aan een duurzamere landbouw (primaire sector, wetenschap).
De discussie over mogelijke voor- en nadelen van gg-gewassen voor een duurzame landbouw
roept de meer algemene vraag op welk landbouwsysteem men nastreeft voor de toekomst en
pas daarna welke plaats gg-gewassen daarin kunnen innemen (primaire sector,
maatschappelijke organisaties).
De publieke discussies over biotechnologische toepassingen vereisen een verbreding van het
debat over alle verschillende aspecten die met de ontwikkeling en toepassing van gg-gewassen
samenhangen om een juist oordeel te kunnen maken (wetenschap, biotechnologische sector).
2 De inbreng van de verschillende sectoren staat tussen ( ) aangegeven.
Verslag bijeenkomst Genetisch gemodificeerde gewassen en duurzame landbouw © november 2008 Het Portaal/CKade 3
Duurzame landbouw
In een plenair debat is met de deelnemers een inventarisatie gemaakt van criteria en
karakteristieken die door hen als relevant of kenmerkend worden beschouwd voor een duurzame
landbouw. Deze discussie is gevoerd aan de hand van de drie dimensies, People, Planet, en Profit
voor een duurzame ontwikkeling. In de discussies is ook ingegaan op de interactie tussen deze drie
dimensies en de afwegingen die worden gemaakt in de beoordeling van een duurzame landbouw.
Tijdens de discussie zijn veel aspecten genoemd die de verschillende stakeholders in ieder geval
als belangrijk hebben aangemerkt. Deze zijn benoemd in Tabel 1. Deze inventarisatie laat onverlet
dat op veel gebieden (inter-)nationale initiatieven gaande zijn om duurzame landbouw te definiëren
en te implementeren. De inbreng die tijdens het plenaire debat is geleverd, was ter voorbereiding
van de analyse van voorbeelden van gg-gewassen voor een duurzame landbouw die later die dag
in aparte werkgroepen plaatsvond. Deze inbreng is zeker niet uitputtend, maar moet vooral als
aanvullend worden gezien ten opzichte van de bestaande duurzaamheidsinitiatieven. De informatie
in Tabel 1 is dus slechts een weergave van de discussie die tijdens het plenaire debat van deze
bijeenkomst heeft plaatsgehad. Bij het bespreken van de dimensie People is zeer nadrukkelijk naar
voren gebracht dat een integrale benadering van het begrip duurzame landbouw gevolgd zou
moeten worden (primaire landbouw). Het onderwijs zou hier een rol moeten spelen bij
bewustwording en kennisoverdracht (wetenschap). Daarbij is opgemerkt dat voor het vinden van
oplossingsrichtingen het wel behulpzaam kan zijn om vanuit een specifieke dimensie te handelen
(maatschappelijke organisaties). Tevens is opgemerkt dat een standaard oplossing niet bestaat.
Gg-gewassen zullen niet het enige antwoord kunnen zijn op de duurzaamheidsproblemen van de
landbouw. Tegelijkertijd moeten de mogelijkheden van deze gewassen wel serieus onderzocht
worden. Het veredelingsproces gaat veel sneller en kan daarmee ook zorgen voor locatiespecifieke
oplossingen (wetenschap, primaire sector). Hieraan wordt toegevoegd dat de Nederlandse land- en
tuinbouwsector een serieus nadeel ondervindt wanneer zij ten opzichte van hun concurrenten
elders niet alle beschikbare technologieën kunnen inzetten (primaire landbouw).
Met betrekking tot de interactie tussen de drie dimensies is opgemerkt dat voor het begrip Planet
veel meer indicatoren, bijvoorbeeld in de vorm van milieuwetgeving, bestaan dan voor People of
Profit. Ook is niet duidelijk hoe de drie dimensies zich tot elkaar verhouden in een wegingskader bij
de beoordeling van de duurzaamheid (Advisering). Daarop is aangegeven dat je in ieder geval een
aantal criteria kunt aanmerken waaraan per se voldaan moet zijn om als duurzaam te kunnen
worden aangemerkt (maatschappelijke organisaties).
Verslag bijeenkomst Genetisch gemodificeerde gewassen en duurzame landbouw © november 2008 Het Portaal/CKade 4
Tabel 1. Uitkomsten karakteristieken en criteria duurzame landbouw
NB. De informatie in deze Tabel is slechts een weergave van de discussie die tijdens het plenair
debat van de bijeenkomst heeft plaatsgehad. Het diende ter voorbereiding van de analyse van
voorbeelden van gg-gewassen voor een duurzame landbouw en moet vooral als aanvullend
worden gezien ten opzichte van de bestaande duurzaamheidsinitiatieven.
People
Karakteristiek of criterium Motivatie Relatie met andere
duurzaamheidsdimensies
Voedselzekerheid moet Duurzaamheidscriteria moeten
worden gegarandeerd hierbij als leidraad dienen. Ze
(biotechnologische sector). kunnen geen doel op zich zijn
zonder rekenschap te geven
van de redenen waarom
landbouw wordt beoefend.
Nadelige gevolgen van De mogelijkheden voor open
patenten moet worden bronnen onderzoek moeten
tegengegaan. beter benut worden.
Landbouwproducten van lokale
oorsprong en traditionele
landbouw moeten behouden
blijven (primaire landbouw).
Er moet een eerlijke prijs Specifiek voor de zwakste Heeft een nauwe relatie met
worden nagestreefd partijen in de schakel. de Profit dimensie.
(maatschappelijke
organisaties).
Er moet voldoende Inspraak lokale bevolking moet
zeggenschap zijn over de gewaarborgd worden.
productiemiddelen
(maatschappelijke
organisaties).
Gedwongen arbeid moet
uitgebannen worden
(maatschappelijke
organisaties).
Coëxistentiekosten moeten
eerlijk verdeeld worden
(maatschappelijke
organisaties).
Welvaart voor de boer moet Heeft een nauwe relatie met
gegarandeerd worden de Profit dimensie.
(biotechnologische sector).
Waarborging van goede Voorkom ontvolking van het
leefomstandigheden platteland. Bescherm
(maatschappelijke leefgewoonten lokale
organisaties). bevolkingsgroepen.
Verslag bijeenkomst Genetisch gemodificeerde gewassen en duurzame landbouw © november 2008 Het Portaal/CKade 5
Planet
Karakteristiek of criterium Motivatie Relatie met andere
duurzaamheidsdimensies
Natuurlijke bronnen moeten Draagvlak van het ecosysteem Over economische en sociale
optimaal worden benut moet behouden worden. duurzaamheid beslissen de
(nadrukkelijk onderstreept door mensen zelf. Voor
alle deelnemers). ecologische duurzaamheid
geldt dit niet. Dit heeft rigidere,
intrinsieke grenzen.
Productie in marginale Biedt een mogelijkheid om
gebieden moet bevorderd productie te verhogen.
worden (wetenschap).
Het landbouw-gewas moet
aangepast worden aan het
milieu, en niet andersom
(wetenschap).
Ruimtebeslag moet goed Voorkom schuivende grenzen.
beheerd worden Lokale biodiversiteit rondom
(maatschappelijke areaal moet behouden worden.
organisaties).
De eigenheid van de landbouw Houdt verband met behoud
moet worden behouden. van traditionele landbouw.
Hierbij is ook opgemerkt dat
zal moeten worden bepaald
wat de baseline referentie van
eigenheid en traditionele
landbouw is.
Er dienen specifieke Dit wordt vereist door de lokale
oplossingen gevonden te omstandigheden die een
worden bij de specifieke gebied kenmerkt.
omstandigheden van Gebiedsspecifieke, of tailor
individuele rurale gebieden. made, oplossingen leveren de
meest effectieve antwoorden.
Waterbeheer moet in Behoud van ecologisch
overeenstemming zijn met evenwicht.
lokale situatie
(maatschappelijke
organisaties).
De kleinschaligheid van Voorkom milieubelasting van
landbouw moet bewaakt grootschalige monoculturen.
worden.
Methaan-uitstoot moet Vereist maatregelen in Hangt nauw samen met
verminderd worden (primaire veehouderij, maar ook in People bij veranderingen in
landbouw). consumptie. consumptiepatronen.
Verslag bijeenkomst Genetisch gemodificeerde gewassen en duurzame landbouw © november 2008 Het Portaal/CKade 6
Profit
Karakteristiek of criterium Motivatie Relatie met andere
duurzaamheidsdimensies
Structurele winst voor het Bestaanszekerheid voor de Om de focus van de
landbouwbedrijf moet zeker familie. bedrijfsvoering ook op People
gesteld zijn (primaire en Planet te richten, zou de
landbouw). overheid daar faciliterende
maatregelen voor kunnen
nemen.
Kostenbesparing (energie, Om de winstgevendheid van Dit heeft een directe relatie tot
arbeid, chemie). het bedrijf te bevorderen. People en Planet. Tegelijkertijd
is goed beheer van het milieu
een voorwaarde om
productiezekerheid en -
kwaliteit over langere termijn te
realiseren. Kostenbesparing
kan ook het gevolg zijn van het
ontwikkelen van alternatieve
productieprocessen op last van
bv. veranderende
milieuregelgeving.
Toepassingsmogelijkheden Productiekosten worden
van landbouwproducten verdeeld over meerdere
maximaliseren d.m.v. producten en de marktwaarde
toepassing van het cradle-to- van bij- en restproducten wordt
cradle principe ontwikkeld. Winstgevendheid
(consumentenorganisatie) bevorderen.
Vrije markttoegang moet Om afzetmarkt te vergroten.
gewaarborgd worden (primaire Nederland is altijd zeer sterk
landbouw). geweest in mondiale handel.
Rechtvaardige betaling van Er is geen vrije keten- of
royalties (maatschappelijke marktwerking. Kosten worden
organisaties, daarom op zwakste schakel
biotechnologische sector). verhaald. Dit is vaak de boer
(maatschappelijke
organisaties).
Het remt innovaties als
producteigenaren niet betaald
krijgen voor hun R&D
resultaten (wetenschap,
biotechnologie).
Er moet een ketenbenadering Maatschappelijke kosten
gehanteerd worden moeten beter verdeeld worden.
(maatschappelijke
organisaties).
Verslag bijeenkomst Genetisch gemodificeerde gewassen en duurzame landbouw © november 2008 Het Portaal/CKade 7
Voorbeelden van toepassingen van gg-gewassen in de landbouw
De bespreking van de vier voorbeelden van gg-gewassen werd ingeleid door twee presentaties
over de toepassing van gg-gewassen in de aardappel- en sojateelt. In de eerste presentatie werden
de doelstellingen belicht van de ontwikkeling van een phytophtora-resistente aardappel met behulp
van cisgenese (wetenschap). In de tweede presentatie werd het aandeel dat gg-soja heeft in de
sojateelt besproken en de inspanningen om de productie van soja te verduurzamen (verwerkende
industrie). Vervolgens zijn in vier aparte werkgroepen vier voorbeelden van gg-gewassen
besproken. Er is geanalyseerd hoe de toepassing van deze voorbeelden zich verhouden tot de
karakteristieken en criteria van een duurzame landbouw zoals verwoord in Tabel 1. Daarbij is een
inventarisatie gemaakt van voor- en nadelen. Met de keuze van de voorbeelden is beoogd de
verschillende aspecten aan bod te laten komen die van betekenis kunnen zijn bij de inventarisatie
van voor- en nadelen. De gebruikte voorbeelden verschillen daarom bv. doordat het een nationale
of internationale productieketen betreft, het primaire belang bij de boeren of ketenpartijen ligt of bij
ontwikkelde of ontwikkelingslanden, of dat het gewas primair beoogt de teelt te bevorderen of de
toepassing als voedsel of non-food te verbeteren. De gebruikte voorbeelden en belangrijkste
uitkomsten van de discussies zijn weergegeven in Tabel 2. De daarin genoemde voor- en nadelen
reflecteren geen consensus onder de deelnemers op deze onderwerpen, maar zijn een
inventarisatie van wat er in de discussies naar voren is gebracht.
De discussies over de vier casussen verschilden onderling sterk van karakter. Het voorbeeld van de
gg-maïs initieerde met name een debat over het gewenste landbouwsysteem en de positie die de
toepassing van gg-maïs hierin zou kunnen innemen. Bij de toepassing van gg-cassave werden
echter meer vragen gesteld over de beschikbaarheid van alternatieven en hoe de toepassing zich
verhoudt tot bestaande cultuurpatronen. Over de gg-soja bestonden sterk verschillende meningen
die leidden tot een uitvoerige inventarisatie van voor- en nadelen. De grootste meningsverschillen
lagen op het terrein van de ecologische en economische gevolgen van de toepassing van gg-soja.
Er wordt verdeeld geoordeeld of het wel of niet leidt tot een verbeterde milieudruk als gevolg van
het gebruik van onkruidbestrijdingsmiddelen. Ook is er verschil van mening over verbetering van de
oogstopbrengst. De gg-aardappel daarentegen, kende relatief veel overeenstemming onder de
stakeholders betreffende de ecologische en economische voor- en nadelen voor een duurzame
landbouw. De belangrijkste voordelen betreffen de verbeterde milieuprestaties, energiebesparing
en maatschappelijke betekenis voor de regio. De discussies maakten ook duidelijk dat er een
veelheid aan beschikbare gegevens en rapporten bestaat met betrekking tot zowel gg-gewassen
als duurzame landbouw. Er is echter lang niet altijd consensus onder de deelnemers over de
informatie die als algemeen geldende kennisbasis kan worden beschouwd. Een voorbeeld hiervan
is de toe- of afname van het gebruik van onkruidbestrijdingsmiddelen in de landbouw als gevolg van
de introductie van herbicidentolerante gg-gewassen.
Verslag bijeenkomst Genetisch gemodificeerde gewassen en duurzame landbouw © november 2008 Het Portaal/CKade 8
Tabel 2. Uitkomsten van de bespreking van voorbeelden van gg-gewassen
NB. De voor- en nadelen in deze Tabel reflecteren geen consensus onder de deelnemers over deze onderwerpen,
maar zijn een inventarisatie van wat er in de discussies naar voren is gebracht.
Gewas gg-Maïs gg-Cassave gg-Soja gg-Aardappel
Intrinsieke resistentie (Bt) tegen Verbeterde voedingswaarde en Verbeterde herbiciden-tolerantie Veranderde
Eigenschap de maïsboorder. verminderd cyanide gehalte. en verbeterde opbrengst per ha zetmeelsamenstelling.
(RR2Y).
Is het enige gg-gewas dat in de Teelt en consumptie van cassave Soja is belangrijkste eiwitbron Aardappel is een zeer belangrijk
Kenmerkend EU commercieel wordt geteeld. vindt voornamelijk in voor o.a. Nederlandse veeteelt. gewas voor Nederlandse
Maïsboorder plaag rukt op van ontwikkelingslanden plaats. Grootschalige gg-teelt in derde landbouw. Gg-gewas levert
Zuid- naar geheel Europa. Commerciële introductie gg- landen, incl. RR2Y. Nog geen aanzienlijke milieu- en
Oogstverlies als gevolg van plaag gewas in 2010. toelating in EU. energiewinst bij de zuivering van
is significant. het zetmeel.
Er dient een visie ontwikkeld te De beschikbaarheid van Opbrengstverbetering. Vermenging en opslag van
Belangrijkste worden over het gewenste alternatieve manieren om de Milieubelasting pootmateriaal en bij de oogst.
aspecten die landbouwsysteem en de positie beoogde doelen te bereiken. herbicidegebruik. Dit houdt nauw verband met
zijn genoemd die het gebruik van gg-maïs Cultuurpatronen (eet- en Prijs- en marktontwikkeling. coëxistentie.
m.b.t. hierin kan innemen. landbouwgewoonten). Milieu- en economische
duurzame Coëxistentie (d.w.z. onder Winstdeling in de keten. prestaties.
landbouw welke condities kan de teelt van
gg-maïs en niet gg-maïs naast
elkaar plaatsvinden).
Het gg-gewas vermindert het Het geeft een oplossing voor Besparing op arbeid. Minder milieubelasting.
Voordelen pesticidengebruik. het tekort aan de juiste Hogere opbrengst per hectare Energiebesparende verwerking.
Het levert economische voedingswaarden in het huidige en daarmee verminderde druk Bijdrage aan een biobased
voordelen op, in de vorm van dieet. op areaaluitbreiding. economy.
inkomensgarantie voor de boer. De teelt van gg-cassave is Stimulering voor biofuels Winstgevender voor de boer.
gemakkelijk in te passen in de productie. Maatschappelijk voordeel voor
huidige landbouwpraktijk. Minder herbicidegebruik. de regio.
Goedkoper vlees.
Goed voor Amerikaanse
Verslag bijeenkomst Genetisch gemodificeerde gewassen en duurzame landbouw © november 2008 Het Portaal/CKade 9
economie (Noord en Zuid).
Verbeterde mondiale
voedselvoorziening.
Betere arbeidsveiligheid (bij
verminderd herbicidegebruik).
Staat no-till methode toe. Dit
levert een betere
bodemstructuur.
Het werkt monoculturen in de De noodzaak ontbreekt. Er zijn Land heeft geen zeggenschap Coëxistentie wordt bedreigd.
Nadelen hand. alternatieven beschikbaar om meer over eigen landbouw. Het kan leiden tot minder werk.
Coëxistentieproblematiek is niet de voedingswaarden te Glyfosaat-gerelateerde Er wordt grond onttrokken aan
uit te sluiten. verbeteren. aspecten: afhankelijkheid, de voedselindustrie.
Er zijn onzekerheden over Verlaagd cyanide verhoogt vervuiling water, onzorgvuldige Opslagbestrijding zorgt mogelijk
neveneffecten, zoals de mogelijk de aantasting van de toepassing, voor extra kosten, evenals de
verspreiding van de resistentie oogst door insectenvraat. resistentieontwikkeling,. vereisten m.b.t. het monitoren
of de ontwikkeling van Het is onduidelijk hoe de kosten Instandhouding grootschalige op mogleijke effecten bij de
resistente onkruiden. voor de ontwikkeling van dit landbouw. introductie in het milieu van gg-
gewas worden doorberekend. Gezondheidsproblemen lokale gewassen.
De doelgroep voor dit gewas bevolking.
zijn immers met name de Verlies biodiversiteit.
armere bevolkingsgroepen. Machtsconcentratie
wereldvoedselvoorziening.
Eigen zaaizaadvermeerdering
moeilijk.
Kosten van patenten.
Bedreiging productie door
genetische versmalling in het
veld.
Illegale toepassing en controle
daarop is lastig.
Keuzevrijheid en coëxistentie
wordt bemoeilijkt.
Gewas gg-Maïs gg-Cassave gg-Soja gg-Aardappel
Verslag bijeenkomst Genetisch gemodificeerde gewassen en duurzame landbouw © november 2008 Het Portaal/CKade 10
CONCLUSIES
De resultaten van deze bijeenkomst en de constructieve dialoog tussen de deelnemende
partijen vormen een waardevolle basis voor verdere discussie en meningsvorming met
betrokkenen over dit onderwerp.
De beoordeling hoe gg-gewassen zich verhouden tot een duurzame landbouw is sterk
afhankelijk van het gewas en de plaats waar de landbouw wordt bedreven met de daaraan
verbonden sociaal-maatschappelijke, economische en ecologische omstandigheden. Ook
kunnen verschillende partijen in de productieketen of de samenleving anders oordelen over de
mate waarin een casus voldoet aan duurzaamheidsvoorwaarden, door bijvoorbeeld anders te
oordelen over beschikbare informatie of een andere weging te geven aan de verschillende
dimensies van een duurzame landbouw.
De beoordeling hoe gg-gewassen zich verhouden tot een duurzame landbouw lijkt om
bovenstaande redenen alleen op een van-geval-tot-geval-basis mogelijk te zijn.
AANBEVELINGEN
Een verdere opbouw van feitelijke kennis en het analyseren (door middel van beoordelen en
categoriseren) van beschikbare informatie is belangrijk om de huidige en toekomstige
ontwikkelingen van gg-gewassen en hun toepassing in de landbouw op een geïnformeerde
wijze te kunnen beoordelen.
Duidelijke communicatie en informatievoorziening blijft nodig voor een constructief en feitelijk
publiek debat, waarmee het een waardevol onderdeel zal zijn in het proces van verdere
beleidsontwikkeling op dit gebied.
De ontwikkeling van Nederlands of EU-beleid. De effectiviteit wordt hiervan vergroot als het zich
richt op aspecten waar het direct invloed op heeft (bijvoorbeeld de teelt in eigen land). Wanneer
sprake is van landbouwproductie in derde landen zal de wijze waarop de productielanden hun
belangen wegen, moeten worden gerespecteerd. In bilateraal of multilateraal overleg kan
worden gestreefd naar gezamenlijke doelen van een duurzame landbouw. Nederland of EU
kunnen interne maatregelen nemen (bijvoorbeeld voorlichting, inkoopbeleid) om de hen
wenselijk geachte ontwikkelingen verder te stimuleren.
Verslag bijeenkomst Genetisch gemodificeerde gewassen en duurzame landbouw © november 2008 Het Portaal/CKade 11
Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer