Universiteit Leiden

Joods-islamitische parallellen

'Er is meer vergelijkend onderzoek nodig naar de positie van moslims en joden in West-Europa. De overeenkomsten tussen beide groepen springen zo in het oog, dat je ze eigenlijk niet kunt negeren. Toch worden vergelijkingen zelden gemaakt', zegt hoogleraar Jodendom Judith Frishman maandag 16 maart in haar oratie.

Prof.dr. Judith Frishman: 'In de negentiende eeuw was de overheid zeker zo dwingend als nu.' 'Islamitisch-joods-christelijke beschaving'
Met haar onderzoek wil Frishman een bijdrage leveren aan het maatschappelijk debat in Nederland. 'Als je kijkt naar hoe de overheid nu omgaat met moslims en andere minderheden lijkt het alsof we niet verder zijn gekomen dan de 19e eeuw. Dat merk je aan de discussie rond Ella Vogelaar. Toen die sprak van een islamitisch-joods-christelijke beschaving werd daar volstrekt overtrokken op gereageerd. Terwijl die natuurlijk ontstaat, dat gebeurt vanzelf, alleen al door de aanwezigheid van moslims. Door de polemiek over en weer gaan mensen over hun identiteit nadenken en gaat die identiteit verschuiven. Dat is onvermijdelijk.' Heilige geschriften
De gevolgen van de confrontatie met de moderniteit voor de interpretatie van heilige geschriften is een van Frishmans onderzoeksthema's. 'Natuurlijk worstelden ook christenen met de vraag hoe om te gaan met de moderniteit en de seculiere maatschappij. Maar de joden waren ook nog eens een minderheid. Die voerden de discussie over deze punten niet alleen voor zichzelf, maar ook voor de buitenwereld, omdat ze daarin een plaats zochten. Dat geldt voor moslims net zo. Van beide wordt verwacht dat ze zich aanpassen.' Beste joodse preek
Foto: Felicitatiekaart ter gelegenheid van een bar mitswa-feest. 'In de negentiende eeuw was de overheid zeker zo dwingend als nu. Eerst was er discussie of joden eigenlijk burgerrechten moesten krijgen. Daarna ging de overheid zich enorm met de joodse gemeenschap bemoeien: waar komen de rabbijnen vandaan? Toch niet uit Duitsland? Spreken ze wel Nederlands, en wat preken ze? De overheid schrijft zelfs een prijs uit voor de beste Nederlandstalige joodse preek. Moeten joden eigen scholen hebben, hoe gaan ze om met anderen, wonen ze allemaal in eigen buurten, en met wie trouwen ze? Wat voor rituelen hebben ze? Joden worden erop aangekeken dat ze niet met anderen willen eten en dat ze koosjer slachten want dat is wreed. Besnijdenis is een kwestie. Heel herkenbaar.' Herinterpretatie
Frishman wil bestuderen wat het leven als minderheid temidden van een meerderheid betekent voor de manier waarop joden en moslims naar hun eigen godsdienst kijken. De joden in Europa zijn daar al veel langer mee geconfronteerd dan moslims, die hier pas sinds kort een duidelijk aanwezige minderheid zijn geworden met een eigen stem. Maar ook moslimdenkers definiëren de religieuze traditie opnieuw. Frishman: 'Hoe zijn visies op de openbaring veranderd? Bekijkt men de openbaring vanuit de historische context of kijkt men naar de bedoeling achter de goddelijke wetten? Als iets eeuwig is hoe kun je het dan aanpassen? Welke delen van de openbaring zijn eeuwig? Is er wel een eeuwig deel? Zowel joodse als moslimdenkers willen een essentie van het geloof aanwijzen. Maar doe je daarmee het religieuze systeem geen geweld aan?' Loslaten
Foto: De synagoge van Enschede uit 1928 ontworpen in Moorse stijl door K.P.C. de Bazel en A.P. Smits (Collectie Joods Historisch Museum, Amsterdam). Frishman ziet in de islam weinig pogingen om te rechtvaardigen dat elementen worden losgelaten. 'Bij sommige joodse groeperingen zie je dat ze koosjer eten minder belangrijk gaan vinden en vergaande liturgische hervormingen voorstellen. Dat begon onder leken; de rabbijnen hobbelden er achteraan. Wellicht dat het bij moslims ook zo zal gaan, maar daar gaat het langzamer. Bij de oprichting van de Poldermoskee in Amsterdam was er discussie over de plek die vrouwen zouden moeten krijgen in de moskee. Maar verder zeggen moslimdenkers eigenlijk weinig over rituelen. Die maken onderscheid tussen de wetten over rituelen en over de sociale omgang, en de meesten hebben het vooral over het laatste: over de vraag of islam en democratie samen kunnen gaan. Daar zie je dat de agenda sterk bepaald wordt door de buitenwereld.' Buitenaf
Foto: De bestuurders (parnassim) van de joodse gemeente in Enschede brengen de torarollen over naar de nieuwe synagoge ter gelegenheid van de inwijding (Collectie Joods Historisch Museum, Amsterdam). Frishman merkt op dat zelfs de meeste verlichte moslimdenkers veel moeite hebben met het idee dat hervorming van buitenaf kan komen. 'Die zijn wat dat betreft zeer apologetisch. Ze voelen zich verplicht om aan te geven dat een ontwikkeling in de islamitische traditie staat.' Hetzelfde speelt overigens ook onder joden. 'Volgens de joodse wet mag een vrouw een gebedssjaal dragen in de synagoge maar het hoeft niet. Wel kan de vrouw als ze de sjaal eenmaal aanneemt deze niet meer afleggen. Orthodoxe vrouwen vroegen in de jaren zeventig of tachtig aan een gezaghebbende orthodoxe rabbijn of ze ook met gebedssjaal naar de synagoge mochten. Die zei dat de traditie dat weliswaar toestaat, maar dat hedendaagse vrouwen dat idee van het feminisme hadden overgenomen. Daarmee was het verboden, want gemotiveerd door redenen vreemd aan de traditie.' Slavernij
Uitzonderingen onder moslimdenkers zijn volgens Frishman bijvoorbeeld de Iraanse Abdolkarim Soroush en de Amerikaanse Amina Wadud, die wel hervormingen van buitenaf accepteren: 'Wadud meent dat je na bestudering van de religieuze teksten ook tot een afwijzing van bepaalde praktijken kunt komen. Slavernij is volledig toegestaan binnen het islamitisch recht. Maar, zo zegt Wadud, dat betekent toch niet dat moslims slavernij gaan herinvoeren omdat het onderdeel van de islam is. Misschien komt men tot de conclusie dat godsdienst altijd cultuur- en contextgebonden is.' Vrouw
Mede, maar zeker niet alleen, door de buitenwereld die hamert op de vrouwenonderdrukking in de islam, houden vrijwel alle moslimdenkers zich bezig met de positie van de vrouw. Ook onder joden in het Westen vormt dit thema een scheidslijn tussen de verschillende groepen. 'De opleiding van vrouwelijke rabbijnen gaf aanleiding tot afsplitsingen. Over koosjer eten is veel minder discussie. Als een bepaalde gemeente besluit dat voortaan wel zwaardvis gegeten mag worden is dat geen breekpunt. Maar orthodoxe vrouwen die ervoor pleitten niet achterin de synagoge maar in een rij naast de mannen te mogen zitten, hebben vaak het onderspit moeten delven.' Maandag 16 maart, 16.00 uur, Academiegebouw
Oratie prof.dr. J. Frishman
Titel: Revelation in Progress?! Jews and Muslims Contending with Modernity Faculteit: Geesteswetenschappen
Vakgebied: Jodendom
Judith Frishman is sinds 1 september hoogleraar Jodendom aan de Faculteit der Geesteswetenschappen van de Universiteit Leiden. Ze richt zich op het moderne jodendom vanaf de negentiende eeuw tot nu. Van 1995 tot 2005 bezette ze in Leiden een bijzondere leerstoel voor de geschiedenis van de joods-christelijke relaties in de moderne tijd. Sinds 1998 was ze daarnaast hoogleraar Rabbijnse Jodendom aan de Faculteit Katholieke Theologie van de Universiteit van Tilburg.