Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap
Een verkennend onderzoek naar de
kwaliteit van leerlingenzorg in het
mbo
Utrecht, maart 2009
Inhoudsopgave
Samenvatting
1 Aanleiding voor het onderzoek ..............................................................9
1.1 Achtergrond project
1.2 Onderzoeksopzet
1.3 Doelgroepen
1.4 Eerdere onderzoeken
1.5 Ontwikkelingen
2 Intake en plaatsing ............................................................................ 17
2.1 Instroom
2.2 Keuzes
2.3 Overdracht vanuit het toeleverende onderwijs
2.4 Doorstroom
3 Dossiers ........................................................................................... 23
3.1 Informatie versnipperd
3.2 Dossiers onvolledig
3.3 LGF
4 Zorg en begeleiding ........................................................................... 25
4.1 Keuzes van de instellingen
4.2 Organisatie en methodiek
4.3 Begeleiding doelgroepen
4.4 Invoering competentiegericht onderwijs
4.5 Zorg in de beroepspraktijkvorming
4.6 Keten
4.7 Bekostiging
5 Uitstroom ......................................................................................... 31
6 Zorg en begeleiding in de waarderingskaders ........................................ 33
7 Conclusies en aanbevelingen .............................................................. 35
7.1 Aannames
7.2 Resultaten
7.3 Aanbevelingen
Literatuur ............................................................................................ 39
Afkortingen ......................................................................................... 43
Bijlage I
Indicatoren zorg en begeleiding uit de waarderingskaders 45
Samenvatting
Het terugdringen van voortijdig schoolverlaten is al jaren een van de
kernthema's van het beleid. De laatste jaren is de bestrijding verder versterkt.
In 2006 heeft de Inspectie van het Onderwijs een verkennend onderzoek
uitgevoerd naar mogelijke verklaringen voor verschillen op het punt van
voortijdig schoolverlaters tussen instellingen Inspectie van het Onderwijs,
2007b). In 2007 is een (wederom verkennend) onderzoek gedaan naar de
mate waarin vo-scholen en bve-instellingen correcte meldingen doen van
(dreigende) uitval en verzuim aan leerplichtambtenaren, Regionale Meld- en
Coördinatiecentra (RMC's) en de Informatie Beheer Groep (Inspectie van het
Onderwijs, 2007a). Beide onderzoeken hebben een vervolg gehad. Uit de
reguliere inspectieonderzoeken blijkt dat de mbo-instellingen zich steeds meer
geconfronteerd zien met de instroom van grotere groepen probleemleerlingen.
Het gaat dan niet alleen om sociaal-emotionele of psychische problematiek. Er
zijn ook steeds meer leerlingen met een problematische onderwijshistorie of
grote onderwijsachterstanden.
Drie doelgroepen
Dit verkennend onderzoek naar de kwaliteit van leerlingenzorg in het mbo heeft
zich toegespitst op drie doelgroepen waarvan aannemelijk is dat zij extra zorg
nodig hebben, gezien het (onderwijs)verleden van de leerlingen. Op acht
locaties binnen vier instellingen is gekeken naar de wijze waarop leerlingen uit
het praktijkonderwijs, leerlingen met een (voormalige) lwoo-indicatie uit het
vmbo en leerlingen met een `rugzak' (leerlinggebonden financiering, LGF)
worden aangenomen, geplaatst en begeleid. Tevens is onderzocht wat er van
deze intake en begeleiding is vastgelegd. Tenslotte is nagegaan of betere
begeleiding aantoonbaar leidt tot minder voortijdige en ongekwalificeerde
uitval.
Geïntensiveerde intake
Kort samengevat is vastgesteld dat er bij de onderzochte locaties geïnvesteerd
is in het verbeteren van de intake van de leerling. Opvallend is dat de
intensievere intake in veel gevallen niet leidt tot een goede vaststelling van de
beginsituatie van de leerling. Daarnaast is niet gewaarborgd dat er voor de
leerlingen uit de drie doelgroepen een geïntensiveerde intake plaatsvindt.
Voorts wordt de informatie uit de intake nauwelijks gebruikt om begeleiding
vorm te geven. De begeleidingsstructuren zijn wel verbeterd, maar nog niet
geoptimaliseerd. Tevens wordt weinig van de begeleiding vastgelegd.
Tenslotte kon niet worden vastgesteld of een betere begeleiding leidt tot
minder uitval; er wordt te weinig vastgelegd om een goede evaluatie te kunnen
doen.
Op alle onderzochte locaties is een bewuste keuze gemaakt om de intake te
verbeteren en intensiveren om zo de startsituatie en de mogelijkheden van
leerlingen beter in beeld te krijgen. Het is echter niet gegarandeerd dat de
leerlingen uit de doelgroepen `praktijkonderwijs' en `lwoo' worden
onderworpen aan een verlengde of geïntensiveerde intake. In een groot aantal
gevallen worden zij niet aangenomen met een label `mogelijke risicoleerling'. In
---
een aantal gevallen is het toelatingsteam zich zelfs te weinig bewust van de
(zeer) beperkte cognitieve mogelijkheden van enkele van deze leerlingen. Bij
leerlingen met een rugzak is vanwege de aanvraag van LGF doorgaans wel
sprake van een uitgebreidere intake. De resultaten hiervan zijn nog niet te
beoordelen omdat de verscherpte intake pas kort geleden is ingevoerd.
Problematiek groeit
De acht locaties geven allemaal aan dat steeds meer leerlingen extra zorg
nodig hebben en de intensiteit van de problematiek groeit. Zij kunnen dit echter
niet onderbouwen met cijfers. De onderzoeksgroepen maken maar een klein
deel uit van de probleemgevallen; de toename wordt met name ervaren in
groepen die voorheen als (redelijk) probleemloos werden beschouwd. Deze
leerlingen hebben veel begeleiding nodig vanwege een stapeling van
problemen: gebroken gezinnen, achterstandswijken, alcoholproblemen, drugs,
criminaliteit, financiële problemen of psychische problemen.
Beginsituatie onvoldoende in kaart
Ondanks een verbeterde intake blijkt uit dit verkennende onderzoek dat bij
binnenkomst de beginsituatie van de leerling vaak niet goed in kaart wordt
gebracht. Dit wordt veroorzaakt door meerdere factoren. Allereerst houden het
toeleverend onderwijs, leerlingen en ouders informatie achter. Hiervoor zijn
diverse argumenten: een nieuwe kans gunnen, angst om niet toegelaten te
worden, ontkennen van problemen, et cetera. Ook vraagt het mbo zelf niet
altijd goed door op de achtergrond en voorgeschiedenis van de leerling.
Tenslotte is in enkele gevallen zelfs sprake van onvoldoende kennis van de
aard en achtergrond van de vooropleiding van leerlingen. Een leerling met een
lwoo-achtergrond wordt dikwijls niet onderkend als mogelijke risicogroep.
Vormgeving begeleiding
Opvallend is dat de informatie uit de intake niet of nauwelijks gebruikt wordt
om de begeleiding vorm te geven. In veel gevallen worden er deficiënties
vastgesteld bij aanname, maar wordt pas begeleiding geboden als de
problemen zich in alle hevigheid voordoen. Ook de dossiers ondersteunen de
begeleiding niet, ze zijn incompleet, te verbrokkeld en worden niet goed
bijgehouden.
Toch is op alle instellingen een duidelijke ontwikkeling in de zorg- en
begeleidingsstructuur waar te nemen. Instellingen zijn zich sterker bewust dat
zorg en begeleiding grondiger vormgegeven moet worden. Met name de
tweedelijnsbegeleiding heeft de laatste jaren een stevige impuls gekregen.
De eerstelijnsbegeleiding krijgt nu meer aandacht; er wordt meer tijd en energie
gestoken in de directe coaching en begeleiding van alle leerlingen. Op veel
plaatsen is dat te koppelen aan de invoering van competentiegericht onderwijs,
maar dit geldt niet overal.
De begeleiding van leerlingen met een rugzak (sinds januari 2006) blijkt op de
onderzochte locaties ongelijkmatig te worden vormgegeven. Ook de kwaliteit
van de handelingsplannen, als ze al aanwezig zijn, is wisselend. Met name de
relatie tussen de stoornis en de (on)mogelijkheden in de gekozen
beroepsopleiding worden slechts marginaal in kaart gebracht en begeleid. De
rol van de ambulant begeleider is hierbij een belangrijk verbeterpunt.
---
Begeleiding en uitval
De relatie tussen verbeterde en intensievere begeleiding en vermindering van
voortijdig en ongekwalificeerd schoolverlaten kan nergens met cijfers
onderbouwd worden. De onderzochte instellingen leggen onvoldoende vast
over begeleiding en uitval om dit te kunnen evalueren. De teamleden op de
onderzochte locaties hebben echter stellig de indruk dat het leidt tot een
verbetering. Als bepalende elementen voor succes worden genoemd:
begeleidingsvormen in kleinere groepen met een klein team docenten, korte
lijnen, duidelijke grenzen en veel persoonlijke en ondersteunende aandacht voor
leerlingen, en een uitgebreid dagprogramma dat voortdurend een appèl op de
leerling doet. Ook is het van belang dat het team duidelijk weet welke zorg
men wel en niet kan bieden. De teams signaleren allemaal dat de ruimte om
met kleine groepen en individueel te werken beperkt is door de financiële
mogelijkheden.
Scherper toezicht
Gezien de uitkomsten van dit onderzoek zal de inspectie het toezicht op de
zorg voor specifieke groepen verscherpen. Daartoe wordt als extra onderwerp
in het waarderingskader van de inspectie bve vanaf 2009 de zorg opgenomen
die besteed wordt aan deelnemers met specifieke behoeften.
---
8
1 Aanleiding voor het onderzoek
1.1 Achtergrond project
Een belangrijk thema in het huidige coalitieakkoord is de bestrijding van
schooluitval. In 2006 heeft de Inspectie van het Onderwijs een verkennend
onderzoek uitgevoerd naar mogelijke verklaringen voor de verschillen in
percentages voortijdig schoolverlaters tussen instellingen. Vervolgens is in
2007 een onderzoek gedaan naar de mate waarin vo-scholen en bve-
instellingen correcte meldingen doen van (dreigende) uitval en verzuim aan
leerplichtambtenaren, RMC's en de IB-groep.
Samenwerking keten
Dit onderzoek naar de kwaliteit van leerlingbegeleiding in het mbo komt onder
meer voort uit de resultaten van het in 2006 uitgevoerde onderzoek. Een van
de conclusies van het onderzoek was dat er een gebrekkig gevoel voor
ketenverantwoordelijkheid is in de begeleiding van leerlingen. De
samenwerking en communicatie met ketenpartners blijkt vaak gebrekkig te zijn
en op tal van praktische problemen te stuiten. Dit geldt zowel voor de keten
die de leerling doorloopt van po, via vo naar mbo, als voor de keten met
instanties buiten het onderwijs: leerplichtzaken, RMC's, jeugdzorg,
reboundvoorzieningen, enzovoort.
Partijen voelen zich nog steeds maar beperkt verantwoordelijk voor de
samenwerking in de keten en voor de overgangen van leerlingen. Een andere
conclusie uit het in 2006 uitgevoerde onderzoek is dat de aandacht voor
voortijdig schoolverlaten vaak op centraal niveau goed uitgewerkt is, maar dat
de doorvertaling naar de werkvloer te wensen overlaat. Het onderzoek uit
2007 toonde aan dat instellingen, mede door de verschillende wetgevingen,
het verzuim en voortijdig schoolverlaten van leerlingen niet of niet volledig
en/of tijdig melden.
Meer instroom probleemleerlingen
Uit de reguliere inspectiebezoeken is gebleken dat de mbo-instellingen zich
steeds meer geconfronteerd zien met de instroom van grotere groepen
probleemleerlingen. Dit betreft niet alleen sociaal-emotionele of psychische
problematiek, maar ook meer leerlingen met een problematische
onderwijshistorie of grote onderwijsachterstanden. Zo stromen er steeds meer
leerlingen uit het vmbo in die daar een lwoo-indicatie hadden. Het aantal
leerlingen uit het praktijkonderwijs dat, middels drempelloze instroom in de
lagere niveaus, voor een vervolgopleiding in het mbo kiest neemt toe.
Daarnaast leidt de per 1 augustus 2007 ingevoerde kwalificatieplicht tot een
hogere instroom van beide groepen. Tenslotte wordt het mbo nu ook
geconfronteerd met de aanmelding van leerlingen met een `rugzak' (Landelijke
Commissie Toezicht Indicatiestelling, 2007). Voor een deel gaat het daarbij om
deelnemers die eerder ook al naar het mbo gingen. Voor een ander deel kan de
LGF-regeling leiden tot een toename van deelnemers.
---
Goede begeleiding van leerlingen is, naast samenhang in het
onderwijsprogramma, het bieden van voldoende leertijd en leerlingen plezier in
leren laten beleven, een belangrijke voorwaarde voor het voorkomen van
voortijdige of ongekwalificeerde schooluitval. Dit geldt in hoge mate voor de
toenemende instroom van leerlingen die meer begeleiding vragen dan
voorheen; leerlingen met een `rugzak', leerlingen uit het praktijkonderwijs of
leerlingen uit het vmbo met leerwegondersteuning. De vraag is of het mbo
voldoende geëquipeerd is om deze drie groepen leerlingen adequaat aan te
nemen, te plaatsen en te begeleiden.
De invoering van competentiegericht onderwijs leidt daarnaast tot andere
begeleidingsvormen. De vraag is wat deze omslag voor deze groepen leerlingen
voor gevolgen heeft. Passen deze nieuwe vormen van onderwijs en begeleiding
beter bij deze groep of leiden ze tot een vergrote kans op ongediplomeerd of
ongekwalificeerd schoolverlaten?
1.2 Onderzoeksopzet
Het betreft een verkennend onderzoek. Bij vier roc's is een casestudy
uitgevoerd op twee verschillende locaties. Deze instellingen zijn, waar
mogelijk, geselecteerd op een hoog percentage leerlingen uit deze groepen.
Daarnaast is uitgezocht of de uitval onder deze groepen, of wanneer deze
gegevens niet voorhanden waren, de uitval in het algemeen, hoog of laag is.
Per roc zijn de leerlingendossiers van ongeveer 25 leerlingen uit de eerder
genoemde drie groepen onderzocht. Daarnaast zijn gesprekken gevoerd met
leerlingen uit de doelgroepen en de betrokkenen rondom zorg en begeleiding.
Bij de geselecteerde onderzoekseenheden is nagegaan hoe de begeleiding is
vormgegeven, zowel op papier als in de praktijk. Het gaat daarbij om
frequentie, intensiteit en inhoud, bij de drie groepen `zorgleerlingen'.
De hoofdvragen van dit verkennende onderzoek waren:
· Welke vormen van begeleiding worden binnen het mbo ingezet om aan de
begeleidingsbehoefte van deze doelgroepen tegemoet te komen?
· In welke mate zijn deze begeleidingsvormen succesvol bij het terugdringen
van het ongediplomeerd schoolverlaten van deze groepen leerlingen?
· Op welke wijze beïnvloedt de invoering van competentiegericht onderwijs
de begeleidingsvormen en de resultaten?
Uit vooronderzoek bleek echter dat de onderzoeksvragen op deze manier niet
volledig pasten bij de aangetroffen werkelijkheid. Daarom zijn de
onderzoeksvragen als volgt aangepast:
· Wordt de intake en plaatsing op een zodanige wijze uitgevoerd dat de
instelling bij entree inzicht heeft in de behoefte aan zorg en extra
begeleiding van de leerling en kan inschatten of plaatsing zinvol is en of
een passend zorgaanbod samengesteld en aangeboden kan worden om de
gekozen beroepsopleiding succesvol te kunnen afsluiten? Zie hiervoor
hoofdstuk 2.
· Is de kwaliteit van de dossiers van dien aard dat de benodigde extra
begeleiding is vastgelegd, in concrete activiteiten is omgezet, en
10
communiceerbaar is naar onder meer betrokkene, docenten en ouders, en
dat regelmatig de effecten van de extra begeleiding wordt gemeten,
geëvalueerd en zonodig bijgesteld? Zie hoofdstuk 3.
· Welke keuzes maken de instellingen bij de inrichting en de feitelijke
uitvoering van de extra zorg en (eerste-, tweede- en derdelijns)begeleiding.
Wat is de kwaliteit van de geboden zorg en begeleiding? Zie hiervoor
hoofdstuk 4.
· Wat zijn de effecten van de geboden extra zorg en begeleiding op de
ongediplomeerde uitstroom? Zie hiervoor hoofdstuk 5.
Tijdens het voorbereiden en uitvoeren van het onderzoek hebben enkele
aannames een rol gespeeld:
1. Er is verschil in begeleiding zichtbaar tussen afdelingen met hoge en met
lage voortijdige uitstroom van leerlingen.
2. Betere begeleiding leidt tot minder uitval.
3. Daar waar de begeleiding van de `moeilijker groepen' adequaat geregeld is,
zal dit een gunstige uitwerking hebben op de andere groepen.
Het verkennende karakter van het onderzoek maakt dat geen representatieve
uitspraken voor de gehele sector gedaan kunnen worden.
1.3 Doelgroepen
Leerlingen met een leerlinggebonden financiering (LGF of `rugzak')
Sinds 1 januari 2006 bestaat leerlinggebonden financiering (LGF) in het mbo.
Met LGF kan een leerling die belemmeringen ondervindt bij de
onderwijsdeelname als gevolg van een handicap of chronische ziekte, in
aanmerking komen voor extra budget. LGF is persoonsgebonden. De leerling
neemt LGF als het ware mee naar de mbo-instelling. Een deel van dit budget
gaat naar de mbo-instelling; hiermee wordt extra begeleiding en formatie
georganiseerd om de leerling te begeleiden. Een ander deel is bestemd voor het
regionale expertisecentrum dat zorgt voor begeleiding van de leerling, docenten
en begeleiders van de mbo-instelling. De Wet op de expertisecentra (WEC) is
het uitgangspunt van deze regeling. De systematiek van de LGF in het mbo
baseert zich op de systematiek van de LGF in het primair en voortgezet
onderwijs (po/vo) die in 2003 is ingevoerd. Dat betekent het volgende:
· Rugzakbedragen voor LGF in het mbo komen zo veel mogelijk overeen met
LGF in het po/vo.
· Ambulante begeleiding wordt, net als bij po/vo, verzorgd door een
regionaal expertisecentrum (REC) of een school voor vso.
· Het REC biedt op verzoek van leerling of ouder ondersteuning bij de
aanvraag van LGF.
· De indicatiestelling wordt, net als in het po/vo, uitgevoerd door de
Commissie voor de Indicatiestelling (CvI).
· De criteria voor indicatiestelling zijn gelijk voor po/vo en mbo, met enkele
aanpassingen in verband met de eigenheid van de mbo-sector.
· Er wordt door de mbo-instelling en het REC een handelingsplan opgesteld
in overleg met de leerling (en bij minderjarigheid ook met de ouders).
---
· Het handelingsplan dient als basis voor de begeleiding van de leerling en
wordt jaarlijks geëvalueerd.
Leerlingen vanuit het praktijkonderwijs (pro)
Het praktijkonderwijs is bestemd voor leerlingen met een IQ lager dan tachtig
en met nader omschreven leerachterstanden. Dit zijn moeilijk lerende
leerlingen, al dan niet met gedragsproblemen. Scholen voor praktijkonderwijs
zijn aparte scholen die niet opleiden tot het behalen van een vmbo-diploma,
maar direct naar de regionale arbeidsmarkt leiden. In het verleden gingen deze
leerlingen naar het onderwijs voor moeilijk lerende kinderen (MLK).
Leerlingen vanuit het vmbo met leerwegondersteunend onderwijs (lwoo)
Binnen het vmbo is leerwegondersteuning mogelijk voor leerlingen met een IQ
tussen de 75 en 120, met nader omschreven leerachterstanden en/of sociaal-
emotionele problematiek. Voor 1998 kwamen deze leerlingen in het individueel
voorbereidend beroepsonderwijs (IVBO) of in het onderwijs voor kinderen met
leer- en opvoedingsproblemen (LOM) terecht. Het lwoo is formeel geen aparte
onderwijsvorm. Het gaat om leerlingen waarvan verwacht wordt dat zij met
extra begeleiding (en budget) in staat zijn een vmbo-diploma te behalen. In de
praktijk worden lwoo-geïndiceerde leerlingen in de onderbouw en soms in de
bovenbouw wel opgevangen in aparte klassen. Het rapport van de Werkgroep
Interdepartementaal Beleidsonderzoek (2006) meldt dat ruim tachtigduizend
leerlingen geïndiceerd zijn voor leerwegondersteuning.
1.4 Eerdere onderzoeken
Voortijdig schoolverlaters
Het Onderwijsverslag 2006/2007 (Inspectie van het Onderwijs, 2008) meldt
dat scholen met meer risicoleerlingen meer voortijdig schoolverlaters kennen.
Voor deze groepen blijkt het moeilijk te zijn om een plaats voor
beroepspraktijkvorming te verwerven en tevens is vastgesteld dat instellingen
met deze doelgroepen doorgaans lager scoren op het aspect
`trajectbegeleiding'.
In het rapport van de Werkgroep Interdepartementaal Beleidsonderzoek (2006)
worden als knelpunten genoemd:
· de versnippering en het projectmatige karakter van initiatieven ter
voorkoming van voortijdige uitval;
· onvoldoende analyse van de capaciteiten en mogelijke problemen van
leerlingen bij instroom in het roc;
· de moeilijkere doelgroepen vragen grotere pedagogische vaardigheden van
docenten, op lerarenopleidingen wordt juist veel op vakdidactiek
geschoold;
· mbo-instellingen geven aan dat zij, vanwege het bekostigingsverschil
tussen (zorg)leerlingen in het vmbo en mbo, niet in staat zijn dezelfde zorg
en begeleiding te bieden als het vmbo. De gemiddelde uitgave voor een
mbo-leerling was in 2005 5300 (inclusief huisvestingskosten), en voor
vmbo 5600 (exclusief huisvestingskosten). Voor leerlingen uit de
doelgroepen (lwoo en pro) ontvangt het vmbo 9300. De bekostiging van
12
het mbo is voor 80 procent een inputbekostiging, op basis van het aantal
ingeschreven leerlingen. De overige 20 procent bekostiging ontvangt de
instelling bij diplomering en deze stijgt met het niveau van de opleiding
mee. Daarnaast ontvangen de instellingen VOA-gelden (zie bladzijde 12).
Enkele aanbevelingen uit het rapport Risicoleerlingen en hun leerloopbanen in
het mbo:
· Het mbo moet beter geïnformeerd worden over de resultaten en het
zorgverleden van de individuele leerling door bijvoorbeeld uniforme
aanlevering van schooldossiers.
· Meer inzetten op een structurele aanpak, in plaats van incidentele en
fragmentarische beleidsinitiatieven.
· Leerlingen die niet uitvallen vanwege cognitieve beperkingen maar de
school dreigen te verlaten vanwege motivatie- of andere problemen,
hebben baat bij goede begeleiding en duidelijke registratie van
aanwezigheid. Er zou hier een `casemanager' aangesteld kunnen worden.
· Geldstromen voor risicogroepen oormerken, zodat ze herleidbaar zijn.
Toegankelijkheid
In het rapport van de Commissie Gelijke Behandeling (2007) over de
toegankelijkheid van het beroepsonderwijs voor leerlingen met een handicap
wordt onder meer geconstateerd dat de toegankelijkheid van het
beroepsonderwijs niet optimaal is voor leerlingen met een handicap of
chronische ziekte. Het gaat hierbij om toegankelijkheid in brede zin, dus niet
alleen de fysieke toegankelijkheid, maar ook bijvoorbeeld de begeleiding van de
leerlingen. Enkele van de geconstateerde knelpunten zijn:
· Ontoereikende expertise van het onderwijspersoneel. Het ontbreekt het
onderwijspersoneel aan kennis en informatie over handicaps, beperkingen
en mogelijke aanpassingen. Hierdoor krijgen leerlingen met een beperking
onvoldoende ondersteuning en begeleiding.
· De houding van bestuur en docenten ten aanzien van leerlingen met een
handicap is niet altijd positief. Vooroordelen en stereotype denkbeelden
spelen hierbij een rol. Hierdoor worden mensen met beperkingen ten
onrechte voor de opleiding geweigerd of ondervinden leerlingen hinder
tijdens hun studie. Een voorbeeld van ontoereikende expertise en een
negatieve houding van docenten: `Ik krijg wel vaker te horen dat ik het
vast wel kan, als ik maar heel hard mijn best doe. Dit is voor mij vervelend,
omdat ik dan telkens opnieuw moet uitleggen dat ik bepaalde dingen echt
niet kan leren' (uit ITS-onderzoek).
· Veel scholen geven aan dat zij onvoldoende financiële middelen hebben om
leerlingen met een handicap goed te kunnen begeleiden. De
leerlinggebonden financiering is niet altijd afdoende.
· Competentiegericht onderwijs is voor sommige leerlingen met een handicap
of chronische ziekte niet geschikt. Hierdoor kunnen zij bepaalde onderdelen
van de studie niet goed afronden, terwijl zij over het geheel genomen prima
resultaten behalen. Voor autistische leerlingen is het bijvoorbeeld veel
moeilijker om zich sociale competenties eigen te maken.
13
Opstappers, niet-kunners en overbelasten
Tenslotte wijzen Pieter Winsemius e.a. (2008) er op dat de groep voortijdig
schoolverlaters is onder te verdelen in drie groepen. Ze schrijven: `Er is een
groep die een rationele afweging maakt tussen school en werk. Wanneer
verder leren minder aantrekkelijk voor hen is, verlaten ze het onderwijs. Dit zijn
de "opstappers" (30-50 procent). Een tweede groep de `niet-kunners' (5-10
procent) komt niet tot een startkwalificatie door een beperkte intellectuele
bagage. Voor hen bestaan er speciale leerwegen waarin ze idealiter worden
begeleid naar de hoogst haalbare maatschappelijke positie. Een derde groep
verlaat de school allerminst uit vrije wil. Deze "overbelasten" (50-70 procent)
willen wellicht graag een startkwalificatie halen, maar door een opstapeling
van beperkte vaardigheden en/of chronische sociale en emotionele problemen
verwordt de gang naar het diploma tot een uitputtingsslag waarin zij vroeg of
laat het onderspit delven. Vooral als "niet-kunnen" samengaat met
"overbelasting" ontsporen zij, met als bijkomstig gevolg een aanzienlijke
maatschappelijke schade.'
Het gaat erom de `opstappers' vast te houden, de kansen van de `niet-kunners'
te optimaliseren en de `overbelasten' (nog) beter te begeleiden. Met name over
de oplossingen voor de laatste groep geven zij aan dat dit een
meerwortelvraagstuk is, dat niet enkel opgelost kan worden binnen het
onderwijs. En dat, ondanks de enorme hoeveelheid beleidsstukken,
convenanten en experimenten, de werkelijke oplossing voor het vraagstuk
nauwelijks dichterbij lijkt te komen. De maatregelen moeten getroffen worden
op drie fronten: thuis, op school en overige plaatsen. Zij geven aan dat de
sleutel goeddeels in handen ligt van de zogenaamde frontlijnwerkers, vooral de
leraren. Deze kunnen de basis leggen voor verandering door het bieden van
aandacht, structuur, regelmaat, perspectief en het geven van eigenwaarde. Ze
dienen te ondersteunen in het opbouwen van veerkracht en
doorzettingsvermogen. Dit moet echter wel vergezeld gaan van rugdekking
door directie, inspectie en een zorgstructuur van professionals in en om de
school.
1.5 Ontwikkelingen
Passend onderwijs
Voor het funderend onderwijs (basisonderwijs en voortgezet onderwijs) staan
inmiddels nieuwe ontwikkelingen op stapel. Staatssecretaris Dijksma trekt in
totaal 70 miljoen euro uit voor de invoering van 'passend onderwijs'. Het kind
moet centraal, het stelsel wordt eenvoudiger, het onderwijs meer
resultaatgericht.
Passend onderwijs gaat over leerlingen die wegens een stoornis of handicap
geen regulier onderwijs kunnen volgen. Zij volgen aangepast onderwijs op een
reguliere school, of zitten op het speciaal onderwijs. Momenteel staan veel
zorgleerlingen op een wachtlijst of zitten zelfs thuis. Daarnaast heeft de
inspectie geconstateerd dat de helft van het aantal scholen in het speciaal
onderwijs zwak of zeer zwak presteert.
14
Regionale netwerken
De kwaliteit moet dus omhoog en het moet voor ouders eenvoudiger worden
om het juiste onderwijs voor hun kind te krijgen. Daarom worden de komende
jaren regionale netwerken opgezet waarin scholen, regionale expertisecentra
(REC's) en jeugdzorg een rol spelen. Ouders van zorgleerlingen kunnen zich
dan melden bij één loket. Het regionale netwerk bekijkt wat een kind aankan
en welke aanpak daarvoor nodig is, en zorgt dat het kind passend onderwijs
krijgt. Door een aantal van dit soort pilots op te zetten zal duidelijk worden wat
in de praktijk wel en niet werkt. De resultaten hiervan vormen de basis voor
een nieuwe wet, die in 2011 in werking moet treden.
Voorzieningen in funderend onderwijs
Binnen het funderend onderwijs bestaan er verschillende voorzieningen voor
leerlingen die extra zorg en aandacht nodig hebben vanwege leer- of
ontwikkelingsproblemen, een handicap, stoornis of ziekte. In het primair
onderwijs zijn er samenwerkingsverbanden 'Weer samen naar school', waarin
basisscholen met een speciale school voor basisonderwijs samenwerken. In het
voortgezet onderwijs werken vmbo-scholen ook samen in
samenwerkingsverbanden. Extra zorg wordt geboden in het praktijkonderwijs
(pro) en in het vmbo via leerwegondersteunend onderwijs (lwoo). Voor
leerlingen met specifieke handicaps en stoornissen is er de mogelijkheid om
onderwijs te volgen op scholen voor speciaal onderwijs of voortgezet speciaal
onderwijs, dan wel om met een leerlinggebonden financiering onderwijs te
volgen op reguliere scholen.
Binnen het middelbaar beroepsonderwijs bestaan deze voorzieningen niet. Wel
krijgen de roc's de zogenaamde VOA-middelen: het budget voor
voorbereidende en ondersteunende activiteiten. Het is bestemd voor leerlingen
die in verband met beperkte vooropleiding extra ondersteuning nodig
hebben om de opleiding met gunstig gevolg af te ronden en/of te voorkomen
dat de leerling voortijdig het onderwijsprogramma verlaat. De middelen worden
verdeeld over de leerlingen ingeschreven op niveau 1 of 2. Het bedrag kan
voor een instelling dus per jaar verschillen, afhankelijk van de fluctuaties in het
aantal leerlingen in niveau 1 en 2 op eigen en andere instellingen. Er wordt in
de prijsbepaling bij VOA geen onderscheid gemaakt tussen de leerwegen. Het
totale VOA-budget wordt verdeeld naar rato van het aantal leerlingen
ingeschreven op niveau 1 en 2 waarbij het aantal leerlingen van niveau 1 ten
volle meeweegt en leerlingen van niveau 2 voor veertig procent. De VOA-
middelen ( 79 miljoen) zijn in 2004 verhoogd met 1,5 miljoen, oplopend tot
12,5 miljoen in 2007 om de instellingen meer financiële ruimte te geven voor
extra begeleiding.
Er is echter geen sprake van expertisecentra of speciaal onderwijs voor deze
groep leerlingen.
Vm2-trajecten
Op diverse roc's, aoc's en vakinstellingen zijn zowel opleidingen voor
voortgezet onderwijs als voor middelbaar beroepsonderwijs. Binnen de
instelling is dan vaak kennis van de netwerken en zorgstructuren voor
voortgezet onderwijs, maar bestaat voor de mbo-leerlingen niet de mogelijkheid
om (voor een deel van de opleiding) te verwijzen naar het speciaal onderwijs.
Recent zijn daarom vm2-trajecten gestart. Doel hiervan is ervaring op te doen
met geïntegreerde trajecten van vmbo en mbo niveau 2, op één schoollocatie
15
met vertrouwde docenten en een bekende pedagogisch-didactische aanpak,
voor leerlingen voor wie de overgang van vmbo naar mbo problematisch is.
Deze trajecten zullen op het terrein van zorg ook nieuwe ervaringen en
vraagstukken opleveren.
16
2 Intake en plaatsing
Uit dit onderzoek blijkt dat de aandacht bij de instellingen voor een goede
voorlichting en intake, als een van de mogelijke oplossingen voor het
terugdringen van voortijdig schoolverlaten, is toegenomen. Er wordt op de
onderzochte locaties meer en langer aandacht besteed aan professionalisering,
standaardisering en soms centralisering van de intake, of dit staat voor het
komend jaar op de planning. Tegelijkertijd blijken de instellingen het trefzeker
plaatsen van de leerling op een voor hem/haar juiste plek nog lastig vorm te
kunnen geven. Het aantal leerlingen dat (frequent) van opleiding wisselt neemt
nog niet af. De instellingen hebben de indruk dat de verbeterde intake een
positief effect heeft op het succes van de leerling in de instelling, maar kunnen
dit nog niet onderbouwen.
2.1 Instroom
De vier bezochte instellingen bevestigen het beeld dat de instroom van
`moeilijkere doelgroepen' groter wordt, zowel in aantallen als in complexiteit
van de problematiek. Overigens kan geen van de bezochte locaties dit met
cijfers onderbouwen. Een enkeling nuanceert het beeld met de argumentatie
dat nu, door een betere signalering en begeleiding, de problemen scherper in
beeld zijn.
Overbelasten
De geïntensiveerde problematiek wordt overigens niet primair in de (toename
van) de onderzoeksdoelgroepen ervaren, maar vooral in de toenemende
problemen bij leerlingen die door omstandigheden in de omgeving of door
opstekende psychische en sociale problematiek niet in staat zijn de opleiding af
te maken. Een ruwe schatting is dat dertig procent van de reguliere instroom
extra zorg en begeleiding nodig heeft. Het gaat dan om leerlingen met een
opeenstapeling van problemen: gebroken gezinnen, achterstandswijken,
alcoholproblemen, drugs, criminaliteit, financiële problemen of psychische
problemen. Deze problemen zijn volgens de instellingen niet gemakkelijk van
tevoren in te schatten en komen ook steeds meer voor bij de groep die
beschouwd werd als regulier en probleemloos. Zoals in het vorige hoofdstuk
beschreven, behoren deze leerlingen tot de groep `overbelasten'. Ook
verwachten de instellingen een toename van instroom van moeilijke
doelgroepen, of het langer blijven van deze groepen, door de ingevoerde
kwalificatieplicht.
Drempelloze instroom
De bezochte locaties worstelen allemaal met de wettelijke voorschriften
rondom toegankelijkheid. De drempelloze instroom in niveau 1 (en soms 2) zet
ze voor lastige keuzes. Voor een deel van de aangemelde leerlingen geldt dat
van tevoren vastgesteld kan worden dat de cognitieve capaciteiten
(waarschijnlijk) niet toereikend zijn om de opleiding succesvol af te ronden.
Voor anderen geldt dat bij de intake duidelijk wordt dat het behalen van
(enkele) beroepscompetenties onwaarschijnlijk zal zijn. Dit wordt overigens nog
17
maar minimaal nagegaan bij de intake. Ook wordt men geconfronteerd met
leerlingen die plaatsing eisen, terwijl overduidelijk is dat de leerling geen juist
beeld heeft van het beroep waarvoor wordt opgeleid. Op de onderzochte
locaties is er verlegenheid met wat wordt verstaan onder drempelloze
instroom, of toelaatbaarheid vanwege behaalde diploma's; men heeft het
gevoel de leerlingen in de door hen gewenste opleiding te moeten toelaten en
is zelf minder dwingend in de plaatsing van de leerling in een wellicht
toepasselijker opleiding. Een slecht beroepsbeeld, zo blijkt uit diverse
onderzoeken, maar ook uit de registratie van de instellingen zelf, is een
belangrijke veroorzaker van uitval van leerlingen.
Toegankelijkheid en beroepsperspectief
Het spanningsveld tussen toegankelijkheid en beroepsperspectief wordt in
toenemende mate van belang. Verschillende ontwikkelingen wijzen daarop.
Ten eerste er is sprake van een steeds grotere instroom vanuit praktijkscholen.
Uit de uitstroommonitor van de vereniging Landelijk Werkverband
Praktijkonderwijs blijkt dat 45 procent van de leerlingen niet uitstroomt naar
een arbeidsplaats, maar verder leert. Dit percentage is in de afgelopen jaren
toegenomen. Van deze groep gaat twintig procent naar een AKA-opleiding, de
helft naar een bol-opleiding binnen een roc en leert nog eens ruim een kwart op
een andere manier verder (bbl of anders). Opvallend is dat het aantal meisjes
dat verder leert veel groter is dan het percentage jongens.
Ten tweede zal de instroom in het bve-veld van leerlingen met beperkte
mogelijkheden nog verder toenemen op het moment dat de leerwerkplicht tot
27 jaar feitelijk effectief wordt.
Ten derde bleek in een aantal gevallen dat in toenemende mate jongeren met
een wajong-uitkering in het kader van re-integratietrajecten geschoold worden
in beroepsopleidingen, terwijl op basis van de vastgestelde problemen niet te
verwachten is dat de vereiste beroepscompetenties bereikt kunnen worden. Zo
komt het voor dat leerlingen met een stoornis in het autistisch spectrum
bijvoorbeeld worden opgeleid in een beroep waarin sociale competenties tot de
kernvaardigheden behoren.
Samenvatting
Samengevat blijkt uit het onderzoek dat een grotere instroom van
probleemleerlingen wordt ervaren evenals een spanning tussen drempelloze
instroom en beroepsperspectief. Te verwachten valt dat in de komende tijd
deze problemen groter zullen worden.
2.2 Keuzes
Intake
In toenemende mate maken de instellingen de keuze om intake en registratie te
centraliseren, of steviger aan te sturen. Bij alle acht onderzochte eenheden is
de aandacht voor de intake vergroot. Men gaat vaker over op toelatingstesten,
en er wordt nu standaard een intakegesprek gevoerd. Op een van de locaties
wordt gebruik gemaakt van een handzaam formulier dat door de intaker wordt
ingevuld. Voor zowel cognitieve en sociale als beroepsaspecten wordt een
18
inschatting gemaakt. Dit wordt aangegeven met de kleuren rood/oranje/groen.
Daarnaast kan de intaker zijn inschattingen kwijt. Het formulier wordt gebruikt
om een doorschakeling naar een verlengde intake te maken, maar wordt nog
weinig gebruikt om de begeleiding in het programma vorm te geven of als
uitgangspunt van de portfoliogesprekken. Een frappant detail is dat de dossiers
van aangenomen leerlingen soms formulieren bevatten waaruit blijkt dat de
intaker op alle fronten twijfel heeft over de leerling (alle signalen staan op
rood), maar dat de leerling desondanks is gestart, en dat er geen speciale
ingrepen zijn gedaan om de kans van slagen voor deze leerling te vergroten.
Bijna alle locaties hebben een vorm van een aanmeldingsformulier. Het blijkt
echter dat er vaak genoegen genomen wordt met half ingevulde formulieren,
ondanks dat dit volgens de beschreven procedure niet kan. De informatie die
ingevuld is wordt nagenoeg nooit gecontroleerd. Een deel hiervan wordt
ondervangen doordat de leerling kopieën van diploma's moet opsturen.
De ervaring van de meeste locaties is dat met name de potentiële uitvallers
zich laat (vaak zelfs na de zomer) melden, dat het moeite kost om alle
informatie boven tafel te krijgen en dat juist deze leerlingen vaak snel uitvallen.
Dit komt onder meer doordat het om leerlingen gaat die `zoekend' zijn en om
leerlingen die een opleiding `moeten doen', maar hier zelf niet echt achter
staan.
De instellingen gaan verschillend om met de personele invulling van de intake.
Op slechts twee plaatsen worden de intakers van tevoren geschoold en wordt
gezamenlijk de procedure doorgepraat met alle aandachtspunten en
(on)mogelijkheden. De scholing is overigens voornamelijk gericht op het soepel
en procedureel juist laten verlopen van de intake, niet op het herkennen van
mogelijke stoornissen en problemen. Op andere locaties is de intake een van de
sluitposten in de normjaartaak. Dit leidt tot een groot verschil in de kwaliteit
waarmee de intakeprocedure wordt uitgevoerd.
Herkennen risicoleerlingen
Opmerkelijk is dat in slechts een van de acht onderzochte units de lwoo-
leerling onderkend wordt als een mogelijke risicoleerling. In een aantal gevallen
wordt er bij de intake niet naar gevraagd. In andere gevallen geeft het
intakeformulier wel de mogelijkheid om dit aan te kruisen, maar heeft de
intaker deze inschatting niet gemaakt, weet de leerlingen dit zelf niet, of geeft
de leerling aan dat dit alleen in de onderbouw van het vmbo van toepassing
was.
Op enkele van de bezochte locaties worden leerlingen uit het praktijkonderwijs
standaard apart genomen in de intake en wordt deze geïntensiveerd. Op één
locatie krijgen leerlingen uit het praktijkonderwijs ook een capaciteitstest. Deze
wordt alleen gebruikt om vast te stellen of de leerling aangenomen wordt,
maar niet om een begeleidingsprogramma vast te stellen.
Een groot aantal pro-leerlingen volgt slechts een deel van de opleiding in het
roc en blijft ingeschreven bij de praktijkschool. Pro-leerlingen die volledig bij het
roc komen volgen vaak een bol-opleiding, wat gezien hun `praktische aard'
bijzonder is.
Doorgaans wordt veel tijd en aandacht besteed aan de intake van een leerling
met een `rugzak'. De aard en omvang van de zorgvraag is echter in lang niet
19
alle gevallen bij plaatsing bekend. Het aanvragen van LGF kost, vanwege
stuwmeren bij de indicatiecommissie, veel tijd en, ook vanwege de enorme
formulierenstroom, veel energie. Opvallend is dat de aard van de problemen
zelden wordt gekoppeld aan de beroepsmogelijkheden van de leerling. Dit leidt
in een aantal gevallen (blijkt uit de dossiers) tot uitval die voorkomen had
kunnen worden. De instellingen ervaren dat de ambulant begeleiders in veel
gevallen te weinig kennis hebben van de beroepen, stagevereisten en
opleidingen.
Beroepsmogelijkheden
Op slechts enkele locaties gaat men geleidelijk over tot een inschatting van de
beroepsmogelijkheden van de nieuwe leerlingen. Daar waar dit gedaan is heeft
men toch deze informatie niet gebruikt om een `startplaatje' van de
competenties te maken voor de begeleiding. Een voorbeeld hiervan is het
KAIRO-project. KAIRO staat voor kennisontwikkeling autismebehandeling en
integratie regulier onderwijs. Het is een recent ontwikkelde methodiek voor
jongeren met autisme in het beroepsonderwijs. Doelstelling is om jongeren met
een stoornis in het autistisch spectrum, door gezamenlijk optreden van
onderwijs en zorg, in staat te stellen om een beroepsopleiding te volgen die
recht doet aan hun mogelijkheden, hen tevens inzicht en acceptatie brengt ten
aanzien van hun mogelijkheden en beperkingen en die zelfredzaamheid
bewerkstelligt.
In een enkel geval heeft een roc ervoor gekozen een traject 'Oriëntatie en
schakeling' in te richten voor leerlingen die, om welke redenen ook, nog niet in
staat zijn een bewuste keuze voor een beroepsopleiding te maken. Andere
roc's hadden deze voorziening, maar zijn van mening dat de wet dit niet meer
toestaat of gemeentes hier geen ruimte voor bieden. Deze roc's geven aan
deze voorziening juist te missen als een belangrijk instrument om leerlingen die
nog niet klaar zijn voor een beroepsopleiding te helpen en te ondersteunen met
het leerritme kweken en resocialiseren, of om uitgebreider te oriënteren op de
mogelijkheden.
Zorgmogelijkheden
Over het algemeen zijn de instellingen nog niet toe aan het bepalen van de
grenzen van hun zorgmogelijkheden. Dit betekent dat er zowel onderschatting
als overschatting plaatsvindt bij het beoordelen van de mogelijke
onderwijstrajecten en van de mogelijkheden van het onderwijsteam.
Samenvatting
Samengevat blijken instellingen nog te zoeken naar mogelijkheden om het
keuzeproces van nieuwe leerlingen zodanig te sturen dat een opleiding en
beroep gekozen wordt dat een reële kans heeft op een succesvolle afronding.
Tevens worden onvoldoende consequenties verbonden aan de `objectieve'
kenmerken van de leerlingen bij het aannemen van de leerlingen voor de mate
van extra ondersteuning, instructie en begeleiding die ze nodig hebben.
20
2.3 Overdracht vanuit het toeleverende onderwijs
Doorstroomdossier
Op enkele van de onderzochte instellingen kent men een `doorstroomdossier'.
Dit is een formulier, ontwikkeld in de regio, dat door alle scholen in de regio
gebruikt wordt. Dit formulier geeft het toeleverend onderwijs de mogelijkheid
om belangrijke gegevens over de leerling door te geven, vraagt de leerling om
uitgebreide informatie aan te leveren en geeft de instelling de kans om voor het
intakegesprek al keuzes te maken. Het is een prima initiatief om informatie te
stroomlijnen.
Onvolledige informatie
Uit de dossiers en de gesprekken is gebleken dat veel toeleverende scholen
onvolledig zijn in het doorgeven van informatie. Soms onder het mom van
`privacy', of `deze leerling verdient een nieuwe kans en een schone lei', soms
uit gemakzucht. In een aantal gevallen geeft het toeleverend onderwijs aan dat
het nuttig is om contact op te nemen. Het is uit de dossiers niet op te maken
of dit daadwerkelijk gedaan is en welke informatie dit opgeleverd heeft.
Daarnaast houden ook ouders en leerlingen zelf noodzakelijke informatie
achter. Instellingen stellen in die gevallen pas na enige tijd vast dat een leerling
extra begeleiding nodig heeft. Ook het eerder genoemde doorstroomdossier
heeft maar gedeeltelijk geleid tot een betere aansluiting, omdat ook dit
formulier door het toeleverend onderwijs en de aanstaande leerlingen vaak
onvolledig wordt ingevuld.
Er zijn landelijk meerdere projecten gestart om de aansluiting tussen het
praktijkonderwijs en de roc's en aoc's te verbeteren. Ten behoeve van dit
onderzoek is een van die projecten bezocht. Dit betreft het project waarbij
twee roc's en een aoc met alle praktijkscholen en scholen voor vso in de regio
afspraken hebben gemaakt over aanmelding, inschrijving en
informatieoverdracht. In het convenant staan twee uitgangspunten: een warme
overdracht van leerlingen is essentieel en aanmelding verloopt altijd via
pro/vso. Om dit te bewerkstelligen zijn eenduidige afspraken gemaakt over de
informatievoorziening betreffende de potentiële leerlingen en de procedures
rondom de aanmelding.
Om te komen tot een zo volledig mogelijk beeld van de potentiële leerling is
een lijst met tien informatiedocumenten opgesteld. Van deze informatie is
soms ook aangegeven dat het ondersteunend is, maar nooit een reden tot
weigering mag zijn. Een voorbeeld hiervan is het IQ van de leerling. In de
procedure zijn diverse stappen opgenomen die waarborgen dat leerling, ouders,
toeleverende school en mbo een juiste inschatting maken van de
(on)mogelijkheden van het vervolgtraject. De roc's en het aoc gaan niet eerder
tot plaatsing van de leerling over dan dat er een positief advies is van de
toeleverende school. Wel merken de mbo-instellingen dat leerlingen die dit
advies niet verkrijgen zich toch op een andere manier proberen in te schrijven
en te plaatsen. In het najaar worden alle leerlingen die overgestapt zijn
geëvalueerd. De twee roc's en het aoc kiezen overigens allen hun eigen
begeleidingsmodel wanneer de leerlingen gestart zijn met hun mbo-opleiding.
21
2.4 Doorstroom
Ook bij doorstroom van de ene naar de andere opleiding binnen het roc wordt
de informatie gebrekkig overgedragen. Intake-informatie, onderzoeksresultaten,
aantekeningen uit begeleidingsgesprekken; veel van deze informatie blijft
achter op de oude opleiding. Ook bij doorstroom van bbl naar bol of omgekeerd
wordt de startsituatie niet in kaart gebracht. De oorzaken hiervoor zijn net als
bij de overdracht tussen scholen: geen informatie over waar de leerling naartoe
gaat, onvoldoende besef dat deze informatie bij kan dragen aan het vergroten
van de kans in de nieuwe opleiding door betere begeleiding, de wens om een
leerling een `nieuwe kans' te bieden, of de angst dat dit vanwege
`privacyredenen' niet doorgegeven mag worden.
---
3 Dossiers
Ondanks geconstateerde verschillen kan voor de acht onderzochte locaties
gesteld worden dat de dossiers niet als instrument bijdragen aan de begeleiding
van de leerlingen.
3.1 Informatie versnipperd
Op alle bezochte locaties is sprake van meerdere dossiers per leerling. Veelal
bestaat er een `statisch' ofwel administratief dossier, waarin de
aanmeldingsformulieren, onderwijsovereenkomsten, praktijkovereenkomsten,
uittreksels uit de burgerlijke stand et cetera worden opgeslagen. Deze zijn
doorgaans het meest accuraat georganiseerd, mede vanwege de wettelijke
verplichtingen. Daarnaast bestaat er een `dynamisch' of begeleidingsdossier,
waarin soms informatie uit de intake te vinden is, weerslag van gesprekken of
aantekeningen van voorvallen. In een aantal gevallen is dit begeleidingsdossier
bij verschillende mensen ondergebracht. De mentor heeft een eigen
administratiesysteem, de tweedelijnsbegeleider ook en soms de
opleidingsmanager ook nog.
In enkele gevallen zijn inspanningen zichtbaar om de dossiers te uniformeren,
maar dit blijkt dan overigens in de praktijk niet te werken. Meestal is niet
duidelijk welke afspraken er zijn over de inhoud van het dossier. Soms zijn
eerste pogingen ondernomen om het dossier elektronisch te maken, maar ook
hier betreft het niet meer dan eerste, magere pogingen. Dit betekent dat de
informatie van de leerlingen versnipperd aanwezig is en het moeilijk wordt om
een totaalbeeld te krijgen.
3.2 Dossiers onvolledig
Opvallend is dat de dossiers niet up-to-date zijn. Soms is het dossier een fixatie
van de stand van zaken bij binnenkomst van de leerling, maar ontbreekt het
vervolg. Bij veel van de onderzochte dossiers is niet of nauwelijks sprake van
een duidelijke schets van de beginsituatie van de nieuwe leerling. Daarnaast is
bijzonder veel informatie vooral in de hoofden van docenten en begeleiders
aanwezig.
Op meerdere locaties worden toetsen afgenomen voorafgaand aan de intake,
de uitslagen hiervan zijn vaak niet opgenomen in de dossiers. De
instroominformatie is onvolledig, de startsituatie wordt, in ieder geval op
papier, niet duidelijk bepaald. Ook de schoolloopbaan van de leerling is in veel
gevallen niet, of brokkelig te volgen. Slechts enkele dossiers bevatten meer
dan flarden gespreksnotities, een enkel overzicht uit een leerlingenbespreking,
waarschuwingsbrieven et cetera. Docenten geven aan dat registreren (te) veel
tijd kost. Doordat er relatief weinig vastgelegd wordt is het echter ook moeilijk
om de begeleiding goed te evalueren.
23
Risicokenmerken
Uit de dossiers is marginaal herleidbaar of het gaat om een potentiële
risicoleerling. Op maar enkele plekken is duidelijk dat het gaat om een
praktijkonderwijsleerling, een leerling met een lwoo-geschiedenis of een leerling
met LGF, of een leerling met andere risicokenmerken. Zoals eerder vermeld is
dit in de aanmeldingsformulieren niet op alle plaatsen een aandachtspunt.
Op één locatie van een bezochte instelling wordt gebruik gemaakt van een
intake-formulier, waarop nuttige (begeleidings)informatie wordt weergegeven.
Ook dit formulier zat niet in alle dossiers.
Intensivering dossiervorming
Op enkele plaatsen heeft de invoering van portfoliogesprekken ook geleid tot
een intensivering van de dossiervorming rondom de leerling. Er is echter nog
geen koppeling van de instroominformatie en de informatie uit de begeleiding
van het leerproces en de overige begeleidingsgesprekken.
3.3 LGF
Voor elke leerling met LGF dient een handelingsplan aanwezig te zijn,
ondertekend door de leerling of ouders, daarnaast de indicatiestelling en
eventuele vervolgaanvragen, vervolgens de evaluatie van het handelingsplan en
ten slotte een bijgestelde versie. Op slechts een van de acht bezochte locaties
blijkt dit volledig aanwezig in de dossiers. Op enkele locaties ontbraken de
handelingsplannen in het geheel, in veel gevallen zijn ze niet ondertekend, en
een meerderheid is niet aantoonbaar geëvalueerd en/of bijgesteld.
De kwaliteit van de handelingsplannen laat ernstig te wensen over. De relatie
tussen de geconstateerde problematiek bij de leerling, de
beroepsmogelijkheden van deze leerling, de benodigde aanpak en de wijze
waarop dit concreet vertaald wordt naar gewenst gedrag van docenten en
begeleiders ontbreekt in het gros van de handelingsplannen. Ook de rol van de
ambulant begeleider is mager omschreven. Met name de relatie tussen beroep
en handicap wordt onvoldoende scherp gemaakt. De instellingen hebben de
indruk dat de ambulant begeleiders onvoldoende verstand hebben van de
beroepsopleidingen en bijbehorende perspectieven.
24
4 Zorg en begeleiding
4.1 Keuzes van de instellingen
Centrale aanpak
Het bve-veld is duidelijk bezig om de zorg- en begeleidingsstructuur en de
organisatie op te bouwen. Sommige instellingen kiezen daarbij voor de opbouw
van een grote centrale gespecialiseerde dienst, andere instellingen maken een
combinatie van een kleine centrale dienst en extra begeleiding binnen de unit
van de instelling. In toenemende mate worden voorlichting, intake en
tweedelijnsbegeleiding centraler belegd. Alle bezochte instellingen kennen
`servicecentra', echter de werkzaamheden van deze centrale dienst en de wijze
waarop deze in de verschillende units opereert verschilt sterk.
De ketenbenadering professionaliseert, onder meer door de invoering van
zorgadviesteams (zat's). De intake wordt uniformer, de expertise van de
tweedelijnsbegeleiding neemt toe, maar de doorvertaling naar en
samenwerking met de opleidingsteams hapert vaak nog.
Zowel aan de keuze voor een centrale aanpak als aan een keuze voor een meer
decentrale aanpak kleven voor- en nadelen. Bij een sterk centrale organisatie is
de afstemming in bevoegdheden en verantwoordelijkheden een lastig punt. Het
kan daarbij voorkomen dat units een leerling niet plaatsbaar achten, maar de
centrale dienst wel, of omgekeerd. Bij een meer decentrale organisatievorm
doet zich het probleem voor dat op veel plaatsen specifieke deskundigheid
moet worden verworven waardoor de efficiency in het gedrang komt.
Aparte begeleiding probleemleerlingen
Een proactieve inzet van de instellingen om de onderzochte doelgroepen of
andere probleemgroepen samen te voegen in specifieke begeleidingsgroepen is
nagenoeg niet aangetroffen. Een uitzondering troffen we aan op één instelling,
waar gekozen is om leerlingen uit het praktijkonderwijs te plaatsen in een
speciale groep voor moeilijk lerende leerlingen. Deze groep wordt op een
specifieke wijze aangenomen, begeleid en opgeleid in een zevental
verschillende opleidingen. Het succes van deze organisatievorm wordt vooral
duidelijk uit het hoge percentage leerlingen dat uitstroomt met een diploma. De
keuze voor de stroom betekent echter niet dat alle leerlingen die zich met een
pro-achtergrond aanmelden in deze stroom terechtkomen.
Een instelling heeft gekozen voor clustering van leerlingen met ernstige
leerproblemen in praktijkopleidingen voor niveau 1 en 2 in een aparte
organisatorische eenheid met twee uitvoeringslocaties. Eén locatie is volledig
apart en één is onderdeel van een grote locatie. De instelling heeft daarmee
gekozen voor de invoering van een soort speciaal middelbaar beroepsonderwijs
en ervaart hier een positieve bundeling van kennis en krachten. Op andere
instellingen is men juist bang voor een stigmatiserend effect enerzijds en een
aanzuigende werking anderzijds. De uitval bij de aparte organisatorische
eenheid was overigens opvallend laag.
25
In de onderzochte instellingen worden op enkele plekken aparte, vaak kleine
groepen ingericht voor leerlingen die, om welke reden ook, de opleiding
moeizaam doorlopen. Het gaat meestal om kleine groepen, vaak ingesteld met
`impulsgelden' zoals verkregen via `Aanval op de uitval'. In een aantal gevallen
is sprake van `reboundachtige' voorzieningen. Opvallend is dat deze methode
curatief toegepast wordt; leerlingen worden hier geplaatst op het moment dat
de problemen zich daadwerkelijk voordoen.
4.2 Organisatie en methodiek
Introductieperiode
Op diverse locaties wordt nagedacht over een introductieperiode, waarin
switchen van opleiding zonder tijdverlies kan plaatsvinden. Veel leerlingen
hebben een slecht of onjuist beroepsbeeld en dit is een belangrijke veroorzaker
van uitval. Uitval vindt vooral in het eerste leerjaar plaats en de instellingen
zien zich geconfronteerd met een steeds vroegere uitval van met name de late
aanmelders.
Op een tweetal locaties zijn de leerlingen de eerste tien weken volledig op
school in een assessment-achtige situatie. Na deze periode kan, wanneer dat
noodzakelijk is, gezorgd worden voor een snelle doorverwijzing naar een
andere opleiding.
Speciaal lesmateriaal
In tegenstelling tot de scholen voor po, vo en het speciaal onderwijs blijkt uit
het onderzoek dat slechts in geringe mate gebruik wordt gemaakt van speciaal
ontwikkeld lesmateriaal, als dit al aanwezig is. In het algemeen wordt de
noodzaak tot extra ondersteuning van leerlingen vorm gegeven door extra
coaching, maar niet door gebruik te maken van ander, meer gericht
lesmateriaal. Vormen van remedial teaching komen daarbij maar ten dele voor.
Extra aandacht voor leerachterstanden is wisselend: een aantal locaties geeft
extra taalonderwijs, maar doorgaans wordt er geen aanvullend of juist
voorbereidend pakket aangeboden om de leerlingen te ondersteunen bij de
geconstateerde achterstanden.
Handelingsplan
Handelingsplannen worden in de bezochte opleidingen nagenoeg niet gebruikt,
behoudens voor het aanvragen van het zorgbudget (LGF). Alleen voor
leerlingen met LGF is het een verplichting, maar zelfs in hun dossiers ontbreken
ze, of is het een `papieren tijger'.
Training docenten
Op een aantal onderzochte locaties wordt incidenteel een training gegeven aan
docenten om bekend te worden met de verschillende stoornissen en
aandoeningen, zodat ze in een eerder stadium problemen kunnen signaleren en
tevens weten welk gedrag meer of minder effectief is. In de veelheid van taken
van docenten en vanwege de omslag naar competentiegericht onderwijs (en de
daarbij behorende scholingen) komen de teams echter maar weinig toe aan dit
type scholing. De docenten geven aan zich doorgaans te weinig toegerust te
26
vinden om alle verschillende problemen het hoofd te bieden. Er moet tevens
veel tijd gestoken worden in de `niet-willers' en daardoor komen de `niet-
kunners' er bekaaid vanaf.
4.3 Begeleiding doelgroepen
LGF
Tijdens dit verkennende onderzoek, waarbij op slechts acht locaties is gekeken,
zijn grote verschillen geconstateerd in de kwaliteit van de handelingsplannen
(en soms zelfs het ontbreken van handelingsplannen) en tevens in de
frequentie en aard van de begeleiding van de ambulant begeleiders. Deze
verschillen zijn niet aanwijsbaar te relateren aan de geconstateerde
problematiek van de leerling.
De locaties geven zelf ook aan dat ze grote verschillen ervaren. Het is
opvallend hoeveel variatie er is in de hoeveelheid tijd die ambulant begeleiders
(kunnen) besteden aan de begeleiding. Soms is er voldoende expertise in huis
om zelf op een goede manier handelingsplannen op te zetten en een adequate
begeleiding te bieden, soms ontbreekt die kennis en/of de tijd om extra
begeleiding te verzorgen. De overdracht van kennis van de ambulant
begeleiders naar docenten moet grotendeels nog op gang komen. Ook is in de
handelingsplannen de vertaling naar de lespraktijk summier, waardoor docenten
onvoldoende instrumenten in handen hebben. Op vijf van de acht onderzochte
locaties worden de handelingsplannen niet geëvalueerd en is tevens geen
borging op de vervolgaanvragen.
Alle onderzochte locaties geven aan dat de papierwinkel bij LGF-leerlingen erg
arbeidsintensief is, terwijl het maar om een klein aantal leerlingen gaat.
De uitkomsten van dit onderzoek zijn overigens vergelijkbaar met de eerste
meting van de monitor over de invoering van de leerlinggebonden financiering
in het mbo.
Lwoo
Leerlingen met een voormalige lwoo-indicatie lijken een `vergeten doelgroep'.
Het feit dat ze in het verleden extra hulp en begeleiding nodig gehad hebben
om een vmbo-diploma te halen, lijkt er in het mbo niet toe te doen. Zoals
eerder vermeld is slechts op een van de acht locaties extra aandacht voor
lwoo-leerlingen bij de intake. Bij de meeste instellingen wordt geen aparte
aandacht besteed aan de, soms moeizame, onderwijshistorie van dit type
leerling. Op geen van de acht locaties is er specifieke, proactieve
ondersteuning van voormalige lwoo-leerlingen.
Overigens blijkt uit recentelijk verschenen rapporten (Hilbers, 2006 en
Inspectie van het Onderwijs, 2008a) dat in het basisonderwijs de signalering
van zorgleerlingen met een flinke leerachterstand te laat plaatsvindt en dat de
zorg die aan hen wordt besteed niet planmatig genoeg is (Inspectie van het
Onderwijs, 2008a). Eenmaal geplaatst in het vmbo is het ook niet zeker dat de
zorg en begeleiding is toegesneden op de in het basisonderwijs opgelopen
achterstanden. Een deel van de lwoo-leerlingen ontvangt helemaal geen, of
27
weinig (extra) zorg. Ook blijken bij de verandering van de ene basisschool naar
de andere of naar het voortgezet onderwijs veel gegevens verloren te gaan.
Pro
Met uitzondering van de eerder genoemde speciale stroom voor
praktijkonderwijsleerlingen op een van de instellingen is in dit onderzoek
duidelijk geworden dat er doorgaans geen specifieke begeleiding wordt ingezet
voor leerlingen met een praktijkonderwijsachtergrond. Er is inmiddels
toegenomen aandacht voor intake en plaatsing, maar vervolgens wordt niet, op
basis van geconstateerde deficiënties of problemen een apart of aanvullend
programma opgesteld. Ook bij deze groep wordt voornamelijk curatief
gehandeld; als zich problemen voordoen wordt extra hulp geboden. De meeste
praktijkonderwijsleerlingen hebben echter grote deficiënties op het terrein van
taal en rekenen, waardoor er regelmatig problemen ontstaan in het afronden
van de cognitieve aspecten van de opleiding. Opvallend is dat op een aantal
onderzochte locaties het personeel niet scherp op het netvlies heeft dat
leerlingen met een pro-achtergrond ooit zo geïndiceerd zijn vanwege te weinig
diplomaperspectief.
4.4 Invoering competentiegericht onderwijs
De onderwijspraktijk is sterk in verandering. De klassieke onderwijssituatie
komt in steeds mindere mate voor en wordt afgewisseld met praktijk,
zelfstudie in het Open Leer Centrum, het in groepsverband werken aan
projecten, maar vooral ook door beroepspraktijkvorming (stage) in het
bedrijfsleven of bij instellingen. Instellingen kiezen met de invoering van
competentiegericht onderwijs (CGO) steeds vaker voor een belangrijkere rol
voor de coach/begeleider. Leer- en trajectbegeleiding krijgen meer inhoud en
vorm. Zo is er op diverse locaties geconstateerd dat er regelmatig
portfoliogesprekken met de leerlingen en leerlingenbesprekingen in de teams
worden georganiseerd. De wijze waarop coaches/begeleiders dit invullen
varieert nog sterk. Veel instellingen organiseren scholingstrajecten om
coaching en begeleiding te professionaliseren.
Gevolgen voor zorg en begeleiding
De invoering van CGO leidt ook tot andere keuzes in de zorg- en
begeleidingsstructuur. In het algemeen wordt tegelijkertijd met het invoeren
van het CGO meer nadruk gelegd op coaching en begeleiding van leerlingen.
Daarmee wordt het van groter belang dat binnen de directe begeleiding ook
aandacht wordt gegeven aan de individuele belemmeringen in het leerproces.
De gevolgen hiervan voor de organisatiestructuur van de zorg en begeleiding
en voor de benodigde competenties van de leerkrachten zijn nog niet duidelijk
waarneembaar bij de bezochte instellingen. Overigens is het niet zo dat op alle
plaatsen de begeleiding geïntensiveerd wordt, er is soms zelfs sprake van een
sterke toename van zelfstandigheid, zonder dat dit aangevuld wordt met extra
begeleiding.
Kansen en problemen
De toegenomen aandacht voor begeleiding biedt kansen voor de leerlingen die
meer begeleiding nodig hebben. Daarentegen is de koppeling aan een
28
didactisch concept waarin veel vrijheid is en veel ruimte voor zelfstandig
werken vaak een probleem voor risicoleerlingen. Deze dreigen te verzuipen. Na
enkele jaren experimenteren maken diverse locaties nu weer de keuze voor een
gestructureerde omgeving, met veel praktijkopdrachten en korte instructies
voor risicoleerlingen.
4.5 Zorg in de beroepspraktijkvorming
De onderzochte instellingen gaan divers om met de begeleiding bij de stage of
beroepspraktijkvorming (bpv) van de leerlingen uit de onderzochte groepen.
Doorgaans krijgen ze dezelfde begeleiding als reguliere leerlingen. In een aantal
gevallen worden leerlingen uit het praktijkonderwijs aanvullend begeleid door
een organisatie die onafhankelijke, cliëntondersteuning biedt aan mensen met
een handicap, functiebeperking of chronische ziekte. De leerlingen met LGF
krijgen vaak ook ambulante begeleiding op hun stageplaats.
De informatie over de leerling die verkregen is tijdens de intake of tijdens het
onderwijsproces wordt meestal niet uitvoerig gedeeld met de bpv-begeleiders
uit de school of de praktijkbegeleider in het bedrijf of bij de instelling. Er is
tevens grote variatie in de hoeveelheid (extra) tijd en energie die in de
doelgroepen gestoken wordt.
De onwennigheid van de ambulant begeleiders met het mbo blijkt uit het
relatief grote aantal door hen opgestelde handelingsplannen waarin maar
beperkt of geen aandacht is voor de stage, terwijl dit een wezenlijk onderdeel
van de beroepsopleiding is. Toch is in de handelingsplannen en de
begeleidingsstructuur lang niet altijd aandacht voor de manier van begeleiden
bij het zoeken van een geschikte stageplek en bij de verdere begeleiding tijdens
de stage.
Uit de dossiers blijkt dat de stage vaak het struikelpunt voor de leerling is. In
een aantal gevallen is dit zelfs bij aanvang te voorspellen, blijkt uit de dossiers.
Toch heeft het dossieronderzoek slechts enkele voorbeelden van proactieve
voorbereiding en ondersteuning opgeleverd.
De mate waarin de bpv-bedrijven zelf voorbereid en geëquipeerd zijn om risico-
leerlingen te begeleiden en in hoeverre de instellingen dit vooraf controleren is
niet onderzocht.
4.6 Keten
Door de invoering van zorgadviesteams (ZAT's) neemt ook in het middelbaar
beroepsonderwijs het gereguleerde overleg met partners buiten de school toe.
De instellingen merken bij de externe partners grote verschillen in de frequentie
van overlegmomenten en de aard van de begeleiding die ze kunnen bieden. Op
sommige plaatsen is men lovend over de samenwerking met bijvoorbeeld
reclassering of jeugdzorg, op andere plekken komt dit juist moeizaam tot
stand. Alle instellingen ervaren dat overleg met ketenpartners veel tijd kost en
dat dit vaak niet in verhouding staat tot het aantal leerlingen. Een van de
instellingen geeft aan dat het ingewikkeld is om te bepalen welke zorg je als
instelling zelf nog geeft en welke bij andere partijen thuishoort. Ze vinden het
29
echter wel van belang dat de zorg van anderen dan drempelloos, nabij en
toegankelijk is voor de leerlingen in hun instituut.
4.7 Bekostiging
De reguliere begeleiding van leerlingen is voor een groot deel afhankelijk van de
`normale' bekostiging. Veel van de speciale begeleidingsprojecten worden
bekostigd uit aanvullende geldstromen. Dit zijn veelal kortlopende subsidie-
initiatieven (Europees Sociaal Fonds, `Aanval op de uitval', et cetera),
waardoor succesvolle projecten door het ontbreken van financiële continuïteit
geen vervolg krijgen. Leerpunten uit deze projecten worden maar mondjesmaat
doorgezet, ook als ze geen directe relatie met financiering hebben.
De instellingen geven allemaal aan dat ze de bekostiging niet toereikend vinden
om met alle leerlingen, waarvoor zij dat noodzakelijk vinden, te werken met
kleine groepen en veel contacturen.
30
5 Uitstroom
Mede vanwege de toegenomen aandacht in het toezicht voor opbrengsten van
de instellingen en de focus op voortijdig schoolverlaten, brengen de locaties
steeds beter in kaart wat de uitstroomredenen zijn van leerlingen. Incidenteel
worden deze gegevens ook beter geanalyseerd. Op de meeste plaatsen wordt
dit via een centraal punt (servicepunt) geregeld.
Op de verschillende plaatsen blijkt de gekozen methodiek nog lastig te
interpreteren en aan verandering onderhevig. Daardoor is nog niet in een
opeenvolgende reeks te vergelijken wat de belangrijkste redenen zijn voor
leerlingen om de school voortijdig of ongekwalificeerd te verlaten.
Opvallend is dat de lijsten veel `externe' redenen bevatten, maar slechts
mondjesmaat `interne' redenen, die terugslaan op de kwaliteit van het
onderwijsproces of begeleiding. De redenen om uit te vallen zijn divers. In veel
gevallen heeft een leerling meerdere redenen voor uitstroom. Dit mondt dan uit
in `doorstromen naar een andere opleiding', `gaan werken', `privé-redenen'.
Het wordt echter in deze overzichten niet duidelijk wat toe te schrijven is aan
tekortkomingen in het onderwijsproces, de zorg en de begeleiding. Voor
kwaliteitszorgdoeleinden is de wijze van registreren niet toereikend.
Een vroegtijdige signalering van (te) groot verzuim, of het achterhalen van
mogelijk verlaten van de opleiding kan bijdragen aan tijdige zorg en begeleiding.
Zoals in hoofdstuk 1 is aangegeven wordt door de instellingen niet, niet
volledig of niet tijdig gemeld aan leerplichtambtenaren, RMC's en de IB-Groep
dat leerlingen teveel verzuimd hebben, dreigen voortijdig uit te stromen, of al
uitgestroomd zijn. In het najaar van 2008 heeft de Inspectie van het Onderwijs
een vervolgonderzoek uitgevoerd naar de wijze waarop instellingen deze
meldingen doen.
De locaties waren vooraf geselecteerd op de aanwezigheid van grotere
groepen risicoleerlingen (zoals ingevuld door de instelling in 2005-2006) met
wisselend hoge of lage rendementen. De relatie tussen goede
begeleidingsinterventies en lage uitval is deels te maken, echter de situatie is
op vier van de acht locaties zodanig gewijzigd dat een eerlijke vergelijking niet
te maken is. Op één instelling was de begeleidingsstructuur van de best
scorende afdeling ook duidelijk het meest hecht georganiseerd. De groepen
worden niet op kenmerken in kaart gebracht, dus kan slecht worden
vastgesteld of de doelgroepen uit het onderzoek meer uitvallen dan andere
groepen.
31
32
6 Zorg en begeleiding in de waarderingskaders
De aandacht voor zorg en begeleiding heeft in de opeenvolgende
waarderingskaders voor het middelbaar beroepsonderwijs een prominentere
plaats gekregen. Vergeleken met de manier waarop in het basisonderwijs, het
voortgezet onderwijs en bij de expertisecentra zorg en begeleiding zijn
onderzocht, is het toezicht daar echter beduidend intensiever. Deels is dit
verklaarbaar door wettelijke voorschriften (verplichte handelingsplannen) en de
mogelijkheid om gebruik te maken van landelijk gevalideerde toetsen waarmee
de ontwikkeling van leerlingen gevolgd kan worden, en de verplichtingen die
gelden voor leerlingen binnen het speciaal onderwijs.
Een belangrijk verschil in de waarderingskaders voor po/vo/ec en mbo is dat in
deze laatste aandacht voor leerlingen die extra zorg behoeven niet expliciet
benoemd wordt. In het eerstgenoemde kader beoordeelt de inspectie de zorg
aan leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften los van de zorg aan
leerlingen in het algemeen. In het waarderingskader bve is slechts een indicator
opgenomen voor zorg en loopbaanbegeleiding. Hieronder valt ook de zorg en
begeleiding voor leerlingen met specifieke behoeften. Zie hiervoor ook de
bijlagen.
Ook wordt in de overige kaders nadrukkelijker in verschillende indicatoren
benoemd aan welke eisen deze zorg moet voldoen. In het waarderingskader
voor bve is meer ruimte voor een helikopterview en worden diverse aspecten
bijeengeraapt onder één noemer, waardoor het minder voor de hand liggend is
dat er nauwgezet naar al deze facetten gekeken wordt. Ook wordt het
daardoor gecompliceerder om genuanceerd te beoordelen.
Gezien de instroom van de enorme groep zorgleerlingen verdient het nadere
aandacht of ook in het toezicht op het mbo een dergelijk onderscheid moet
worden aangebracht. Dit kan bijdragen aan een preciezere analyse van de
oorzaken van onder meer voortijdig schoolverlaten en ook aan het gerichter
formuleren van verbeteracties.
De rol van ouders/verzorgers wordt in de andere waarderingskaders
nadrukkelijk benoemd. In het mbo-waarderingskader speelt dit een kleine en
afnemende rol gezien de leeftijd van de leerlingen.
In het bve-waarderingskader komt het aspect van doorstroom naar andere
opleidingen binnen een sector of juist naar een andere sector niet nadrukkelijk
voor, terwijl hier vaak sprake van is. In de rendementsberekening wordt zelfs
succesvolle doorstroom naar een andere opleiding in een andere sector niet als
succes gezien en dus aangerekend bij de sector die ongediplomeerd wordt
verlaten. De bezochte locaties worstelen hiermee; ze zien een georganiseerde
overstap naar een andere opleiding niet als falen van de opleiding. In veel
gevallen wordt overigens niet gevolgd of de overstapper in de nieuwe opleiding
met succes de opleiding afrondt.
---
De indicatoren voor zorg en begeleiding in de waarderingskaders van het
primair onderwijs, het voortgezet onderwijs, de expertisecentra en het
middelbaar beroepsonderwijs staan in bijlage I.
34
7 Conclusies en aanbevelingen
Vooropgesteld moet worden dat dit onderzoek een verkennend onderzoek is en
slechts op acht locaties is uitgevoerd. Toch kan vastgesteld worden dat,
ondanks de enorme en positieve ontwikkelingen in de zorg- en
begeleidingsstructuur binnen bve-instellingen, nog weinig systematisch zorg
verleend wordt aan leerlingen met een specifieke zorgbehoefte. Er is geen
uitgelijnde begeleiding, waarbij de zorgbehoefte bij entree wordt vastgesteld en
duidelijk vastgelegd in handelingsplannen en/of dossiers. De zorg wordt veelal
curatief verleend en zelden geëvalueerd. Tevens is de begeleiding te
docentafhankelijk. In alle onderzochte units zijn echter wel ontwikkelingen
gesignaleerd om te komen tot een minder docentafhankelijke begeleiding.
7.1 Aannames
De onderzoeken zijn (deels) uitgevoerd op basis van een aantal aannames.
1. Er is verschil in begeleiding zichtbaar tussen afdelingen met hoge en met
lage voortijdige uitstroom van leerlingen.
Dit is maar marginaal waargenomen. Dit heeft vooral te maken met een
gebrek aan gegevens over voortijdige uitstroom of juist succes van de
bewuste doelgroepen. De keuzes voor onderzoek bij de betreffende
afdelingen zijn gemaakt op basis van oude gegevens, in de tussentijd is er
in de instellingen veel veranderd. Van deze nieuwe opzet zijn nog geen
rendementgegevens bekend. Instellingen houden dit zelf niet op deze
manier bij. Wel is tijdens het onderzoek een duidelijk verschil waargenomen
in intensiteit van de begeleiding. Ook de verschillen in kwaliteit zijn in een
aantal gevallen te relateren aan de hogere uitstroom.
`Leerlingen met een voormalige lwoo-indicatie' is een totaal niet erkende
doelgroep. Het is daardoor ook niet vast te stellen of leerlingen uit deze
doelgroep grotere problemen of een hogere uitval hebben dan andere
leerlingen.
2. Betere begeleiding leidt tot minder uitval.
Op een van de locaties is de ervaring vooral `betere begeleiding leidt tot
snellere uitval'. Met dank aan een assessment in de eerste tien weken
worden de problemen sneller duidelijk en verkeerde beroepskeuzes eerder
onderkend. De instellingen zoeken naar mogelijkheden om leerlingen met
een onduidelijk beroepsbeeld of opleidingswens te plaatsen in een
`voorsorteerprogramma'.
De effecten van zorg worden niet of nauwelijks gemeten, dit is deels het
gevolg van gebrekkige registratie. Daarentegen wordt er wel steeds meer
geld in zorg geïnvesteerd. Toch hebben alle bezochte locaties het idee dat
intensieve begeleidingsvormen voor dreigende afhakers wel effect hebben,
maar ze kunnen de effecten niet meten of deze gevoelens onderbouwen
35
met cijfers of andere vormen van `bewijs'. Wel is duidelijk sprake van
intensivering van de begeleiding. Deze is deels te koppelen aan de
versterkte aandacht voor voortijdig schoolverlaten en deels aan de omslag
naar andere onderwijskundige concepten waarin individuele begeleiding een
sterkere rol krijgt. Deze intensivering lijkt voorzichtig vruchten af te
werpen.
3. Daar waar de begeleiding van de `moeilijker groepen' adequaat geregeld is,
zal dit gunstige uitwerking hebben op de andere groepen.
De bezochte locaties hebben de begeleiding van de `moeilijker doelgroepen'
op verschillende manieren vormgegeven. Soms is gekozen voor
concentratie van de leerlingen van niveau 1 en 2, soms zijn kleine
projectgroepen en zelfs `reboundachtige voorzieningen' gestart. De
succeservaringen uit deze aanpakken vinden echter maar ten dele hun weg
naar de rest van het roc. Ook is uit het onderzoek gebleken dat soms op
centraal niveau een uitgebreid servicecentrum is ingericht, maar dat binnen
de units onvoldoende gebruik gemaakt wordt van de diensten en
mogelijkheden. Dit omdat deze óf onvoldoende bekend zijn, óf omdat men
het inschakelen van deze diensten te moeizaam vindt lopen.
7.2 Resultaten
Op de drie hoofdvragen van het onderzoek zijn onderstaande resultaten
aangetroffen.
· Welke vormen van begeleiding worden binnen het mbo ingezet om aan de
begeleidingsbehoefte van de doelgroepen tegemoet te komen?
Instellingen kiezen voor speciale vormen om de moeilijker groepen op te
vangen, maken een eigen`reboundvoorzieningen, proberen met kleine
groepen te werken.
Intake
In de meeste instellingen wordt ingezet op een betere intake. Dit komt
steeds beter van de grond. Er is echter een breuk tussen de intake en het
(begeleidings)programma daarna. Dit zijn vaak twee losstaande gegevens.
Geconstateerde tekorten en/of mogelijke problemen leiden niet automatisch
tot een pro-actief en constructief begeleidingsprogramma.
Tijdens de intake wordt de behoefte aan zorg en extra begeleiding van de
leerling bij entree nog onvoldoende inzichtelijk. Dit inzicht is van belang om
te kunnen inschatten of plaatsing zinvol is, of om een passend zorgaanbod
samen te stellen en aan te bieden om de gekozen beroepsopleiding
succesvol af te sluiten.
Dossiers
Bijna alle begeleiding is curatief. De dossiers met intakegegevens `roepen'
regelmatig vanaf de start van de leerling dat er problemen zullen ontstaan.
Er wordt echter pas ingegrepen op het moment dat de problemen zich in
volle hevigheid voordoen. De noodzakelijke begeleiding wordt zelden van
36
tevoren vastgesteld en vastgelegd in de dossiers, ook niet voor de
rugzakleerlingen, ondanks het verplichte handelingsplan.
Keuzes in begeleidingsvormen
De begeleiding bij beroepspraktijkvorming (bpv) of stage is vaak een
ondergesneeuwd element in de zorg- en begeleidingsstructuur. Informatie
wordt gebrekkig en verbrokkeld gedeeld met de bpv-begeleider van school
en de praktijkbegeleider op het bedrijf of in de instelling. Binnen
competentiegericht onderwijs krijgen de leerlingen steeds vaker een vaste
begeleider toegewezen. Deze heeft een meer intensieve en meer
coachende rol dan die mentoren in het nabije verleden vervulden. De wijze
waarop deze coachende rol ingericht wordt varieert in tijd, intensiteit, per
locatie en soms zelfs per docent binnen een locatie. LGF-leerlingen krijgen
vaak extra begeleiding van een ambulant begeleider, maar deze invulling is
divers. De ambulant begeleiders zijn veelal niet voldoende geëquipeerd om
in te spelen op de beroepseisen van de opleidingen.
· In welke mate zijn deze begeleidingsvormen succesvol bij het terugdringen
van het ongediplomeerd schoolverlaten van deze groepen leerlingen?
De instellingen hebben de ervaring dat begeleidingsvormen die langdurig
contact met leerlingen bieden, waarbij de mentor/trajectbegeleider een
kleine `span of control' heeft, waarin het team de leerling veel (positieve)
aandacht en gevoel voor eigenwaarde geeft, waar structuur en regelmaat
is, waar de grenzen van de zorg duidelijk worden aangegeven, waar korte
lijnen zijn, en waar snel gehandeld wordt, positieve effecten hebben op het
voorkomen van voortijdige en ongekwalificeerde uitval. In niveau 1 en 2
wordt meer en meer gekozen voor een bepaald type docent; een docent
die niet zozeer vakspecialist is, maar veleer pedagoog en sociaal werker.
De vakinhoud is meer een middel om de leerling te bereiken, de inhoud als
doel ligt meer op het tweede plan.
De instellingen ervaren overigens zonder uitzondering dat de financiering
niet is afgestemd op deze werkwijze met kleine, compacte groepen met
veel contacturen. Onduidelijk is of hierbij rekening gehouden wordt met de
ophoging van de VOA-gelden.
Handelingsplannen spelen maar een marginale rol in de begeleiding, zelfs
voor LGF-leerlingen waarvoor dit een verplichting is.
Voor de grote groepen `gewone' leerlingen moet de oplossing niet enkel
gezocht worden in wat de zorg- en begeleidingsstructuur te bieden heeft,
maar vooral in het onderwijsproces zelf: een goede pedagogisch-
didactische omgeving en intensivering van de contacten met leerlingen.
· Op welke wijze beïnvloedt de invoering van competentiegericht onderwijs
de begeleidingsvormen en de resultaten?
Uit de onderzoeken blijkt dat als de instellingen bij de invoering van CGO
kiezen voor een intensiever begeleidingsmodel, dit positieve invloed lijkt te
hebben op de reductie van voortijdige uitstroom in de eerste leerjaren. Dit
is echter niet enkel toe te schrijven aan de invoering van CGO; het zegt
meer over de intensivering van begeleiding op zich. Die is (soms) toevallig
37
gekoppeld aan de omslag naar een andere onderwijskundige opzet. In de
meeste gevallen is er nog geen sprake van compleet afgeronde opleidingen
in de competentiegerichte opzet. Ook is er geen cijfermatige onderbouwing
voorhanden. Deels omdat er in de voorafgaande jaren geen cijfers
bijgehouden werden, deels omdat dit te weinig gebruikelijk is om dit bij te
houden.
Als instellingen gekozen hebben voor een onderwijsmodel dat uitgaat van
de zelfstandigheid van leerlingen, lijken de risicoleerlingen en de
doelgroepen uit het onderzoek het minder goed te doen.
7.3 Aanbevelingen
Aanbevelingen voor de instellingen
· Maak systematischer gebruik van planmatige zorg en een sluitend
begeleidingssysteem, gekoppeld aan het gekozen pedagogisch-didactisch
concept, om hiermee ook een bijdrage te leveren aan het terugdringen van
voortijdig schoolverlaten. Het huidige zorgaanbod is vooral curatief en
zelden methodisch. Voor veel van de moeilijke doelgroepen wordt niet bij
aanvang vastgesteld welke hulpvraag er is en welk zorg- en
onderwijsaanbod passend is. Kenmerken van succesvolle pedagogisch-
didactische concepten, aangetroffen in dit onderzoek, zijn:
- veel persoonlijke aandacht;
- duidelijke grenzen;
- vol programma met snelle succeservaringen;
- klein team.
· Verzamel systematischer zorggerichte informatie bij de intake en verbeter
de registratie van begeleidingsgegevens van leerlingen. De verbinding van
intakegegevens, begeleidingsgegevens en andere informatie verzameld
tijdens het onderwijsprogramma, kunnen als ondersteuning dienen van een
begeleidingsprogramma. Definieer deze zorg zo concreet mogelijk. Voorts
maakt een zorgvuldige registratie van de geboden ondersteuning en de
resultaten hiervan het evalueren van de geboden zorg mogelijk, zowel op
individueel als op schoolniveau.
· Leer van en verspreid goede praktijken uit de eigen instelling binnen de
instelling en leer van de successen van andere instellingen.
· Stel beter vast wat de beroepsmogelijkheden van de leerlingen zijn voordat
ze definitief geplaatst worden in een opleiding. Dit geldt zeker voor
leerlingen met beperkingen.
Aanbevelingen voor het Ministerie van OCW
· Onderzoek welke consequenties de ingevoerde kwalificatieplicht heeft
voor de instellingen. Dit heeft immers gevolgen voor een toename van
instroom van moeilijkere doelgroepen in het mbo. Deze blijven in ieder
geval nu langer op school en veroorzaken mogelijk een toenemende vraag
aan intensieve zorg- en begeleiding. Dit alles in het kader van de
bestrijding van de voortijdige uitstroom van deze leerlingen.
38
Toezicht
Gezien de uitkomsten van dit onderzoek zal de inspectie het toezicht op de
zorg voor specifieke groepen verscherpen. Daartoe wordt als extra onderwerp
in het waarderingskader van de inspectie bve vanaf 2009 de zorg opgenomen
die besteed wordt aan deelnemers met specifieke behoeften.
39
40
Literatuur
Commissie Gelijke Behandeling (2007). Onderzoek van de Commissie gelijke
Behandeling naar de toegankelijkheid van het beroepsonderwijs voor
gehandicapten en chronisch zieken. Utrecht: Commissie gelijke Behandeling
(CBG).
Hilbers, G. (2006). Leerlingenzorg in het LWOO en in het primair onderwijs.
Groningen: Rijksuniversiteit Groningen (doctoraalscriptie).
Inspectie van het Onderwijs (2007a). Cluster 4. De kwaliteit van het onderwijs
aan leerlingen met ernstige gedragsproblemen. Utrecht: Inspectie van het
Onderwijs.
Inspectie van het Onderwijs (2007b). Van visie naar realisatie. Een verkennend
onderzoek naar voortijdig schoolverlaten in VO en BVE. Utrecht: Inspectie van
het Onderwijs.
Inspectie van het onderwijs (2008a). De kwaliteit van zorg en begeleiding in
het basisonderwijs
Leerlingen met een lwoo-indicatie in Amsterdam, Rotterdam en Almere.
Utrecht: Inspectie van het Onderwijs.
Inspectie van het Onderwijs (2008b). De staat van het onderwijs.
Onderwijsverslag 2006/2007. Utrecht: Inspectie van het Onderwijs.
Landelijke Commissie Toezicht Indicatiestelling (2007). Advies
Leerlinggebonden financiering in het middelbaar beroepsonderwijs. Eerste
ervaringen. Den Haag: Landelijke Commissie Toezicht Indicatiestelling (LCTI).
Tudjman, T. & Braam, H. (2007). De invoering van de rugzakregeling in het
MBO. De 1e meting van de monitor over de invoering van de leerlinggebonden
financiering in het MBO onder steunpunten en begeleiders. Rotterdam, RISBO.
Werkgroep Interdepartementaal beleidsonderzoek BVE (2006). Risicoleerlingen
en hun leerloopbanen in het MBO. Interdepartementaal beleidsonderzoek,
2005-2006, nr. 1. : Werkgroep Interdepartementaal
beleidsonderzoek BVE (IBO BVE)
Winsemius, P. (2008). Niemand houdt van ze. Den Haag:
Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR).
Wijngaart, M. van den (2007). De toegankelijkheid van het beroepsonderwijs
voor gehandicapten en chronisch zieken. Een onderzoek naar de
beroeopsonderwijsinstellingen. Nijmegen: ITS.
41
42
Afkortingen
AKA Arbeidsmarkt Kwalificerende Assistentenopleiding
AOC Agrarisch Opleidingscentrum
BBL beroepsbegeleide leerweg
BOL beroepsopleidende leerweg
BVE beroepsonderwijs en volwasseneneducatie
CGO competentiegericht onderwijs
LGF leerlinggebonden financiering
LWOO leerwegondersteunend onderwijs
MBO middelbaar beroepsonderwijs
PO primair onderwijs
PRO praktijkonderwijs
RMC Regionaal Meld- en Coördinatiecentrum voortijdig schoolverlaters
ROC regionaal opleidingscentrum
VMBO voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs
VO voortgezet onderwijs
VOA voorbereidende en ondersteunende activiteiten
43
44
Bijlage I Indicatoren zorg en begeleiding uit de
waarderingskaders
1 Primair onderwijs
De begeleiding is erop gericht dat de leerlingen zich naar hun mogelijkheden
ontwikkelen.
1 De school gebruikt een samenhangend systeem van instrumenten en
procedures voor het volgen van de prestaties en de ontwikkeling van
de leerlingen.
2 De school gebruikt de informatie van scholen en instellingen waar de
leerlingen vandaan komen voor de begeleiding van de leerlingen.
3 (SBO) De school stelt bij plaatsing voor iedere leerling een
ontwikkelingsperspectief vast.
4 De school maakt beredeneerde afwegingen bij de doorstroom van
leerlingen binnen de school.
5 (SBO) De school volgt of de leerling zich ontwikkelt conform het
ontwikkelingsperspectief en maakt naar aanleiding hiervan
beredeneerde keuzes.
6 De school begeleidt de ouders/verzorgers en de leerlingen bij de
keuze voor het vervolgonderwijs.
De leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften krijgen passende zorg.
1 De school signaleert vroegtijdig welke leerlingen zorg nodig hebben.
2 Op basis van een analyse van de verzamelde gegevens, bepaalt de
school de aard van de zorg voor de zorgleerlingen.
3 De school voert de zorg planmatig uit.
4 De school gaat de effecten van de zorg na.
5 De school betrekt de ouders/verzorgers van leerlingen bij de zorg van
hun kind.
6 De school waarborgt de structurele samenwerking met ketenpartners
waar noodzakelijke interventies op leerlingniveau haar eigen kerntaak
overschrijden.
2 Expertisecentra
De school beschikt over een cyclisch systeem van leerlingenzorg.
1 De commissie voor de begeleiding bepaalt de onderwijsrelevante
beginsituatie van de leerlingen.
2 De commissie voor de begeleiding bepaalt bij instroom het
ontwikkelingsperspectief van de leerling.
3 De school stelt een handelingsplan vast in overeenstemming met de
ouders.
4 Het handelingsplan maakt een functionele uitvoering van de
handelingsplanning mogelijk.
5 De school gebruikt een samenhangend systeem van instrumenten en
procedures voor het volgen van de vorderingen en ontwikkeling van de
leerlingen.
6 De school zorgt voor effectieve interne afstemming.
7 De school zorgt voor effectieve externe afstemming.
45
8 De commissie voor de begeleiding evalueert de uitvoering van het
handelingsplan.
9 De school begeleidt de ouders en de leerlingen bij de keuze voor de
vervolgbestemming.
De school zorgt voor een passende begeleiding van leerlingen. (functionaliteit
handelingsplanning)
1 De leerinhouden komen overeen met de afspraken in de documenten
voor handelingsplanning.
2 De leertijd komt overeen met de afspraken in de documenten voor
handelingsplanning.
3 Het (ortho)pedagogische handelen van de teamleden komt overeen
met de afspraken in de documenten voor handelingsplanning.
4 Het (ortho)didactische handelen van de teamleden komt overeen met
de afspraken in de documenten voor handelingsplanning.
5 De inzet van middelen en materialen komt overeen met de afspraken
in de documenten voor handelingsplanning.
3 Voortgezet onderwijs
De begeleiding is erop gericht dat de leerlingen zich naar hun mogelijkheden
ontwikkelen.
1 De mentoren stimuleren het welbevinden en de motivatie van de
leerlingen.
2 De school gebruikt een samenhangend systeem van instrumenten en
procedures voor het volgen van de prestaties en de ontwikkeling van
de leerlingen.
3 De school gebruikt de informatie van scholen en instellingen waar de
leerlingen vandaan komen bij de begeleiding van de leerlingen.
4 De school begeleidt de leerlingen en de ouders/verzorgers bij de
keuzes tijdens de schoolloopbaan.
5 De school begeleidt de leerlingen en de ouders/verzorgers bij de keuze
van vervolgopleiding/ arbeidsmarkt.
6 De leraren, het decanaat en het mentoraat werken samen in de
begeleiding van leerlingen.
De leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften krijgen passende zorg.
1 De school signaleert vroegtijdig welke leerlingen zorg nodig hebben.
2 Op basis van een analyse van de verzamelde gegevens, bepaalt de
school de aard van de zorg die de gesignaleerde leerlingen nodig
hebben.
3 De school voert de zorg planmatig uit.
4 De school gaat de effecten van de zorg na.
5 De leraren en de zorgfunctionarissen werken effectief samen.
6 De school betrekt de ouders/verzorgers van leerlingen bij de zorg voor
hun kind.
7 De school zoekt de structurele samenwerking met ketenpartners waar
noodzakelijke interventies op leerlingniveau haar eigen kerntaak
overschrijden.
46
4 Middelbaar beroepsonderwijs
Trajectbegeleiding: deelnemers worden zorgvuldig in hun schoolloopbaan
begeleid.
1 Intake: deelnemers ontvangen een zorgvuldige voorlichting, intake en
plaatsing met een actieve uitwisseling met relevante scholen of
instanties.
2 Loopbaanbegeleiding: deelnemers krijgen vanaf hun aanmelding
zorgvuldige individuele begeleiding bij het vormgeven van de eigen
loopbaan, bij de voortgang van de studie, bij keuzeprocessen, bij
doorstroom, persoonlijke problemen en bij dreigend schoolverlaten.
3 Samenwerking: voor risicodeelnemers wordt ten behoeve van
preventie en interventies structureel samengewerkt met ketenpartners.
4 Registratie: gegevens over de schoolloopbaan van de deelnemers en
mogelijke risico's worden systematisch geregistreerd en leiden tot
tijdige signalering van problemen.
Waarderingskader 2006/2007
47