Algemene Rekenkamer

Rijk verantwoord 2008

19-5-2009

Rijksoverheid heeft in 2008 naar vermogen gehandeld

Kredietcrisis: uitzonderlijke omstandigheden met grote gevolgen voor financiën Rijk

Van de 28 jaarverslagen van het Rijk voldoen er 24 aan de gestelde eisen en vier niet; vorig jaar voldeed één jaarverslag niet. De rechtmatigheid is desondanks van hoog niveau. De bedrijfsvoering van de rijksoverheid is redelijk op orde. Er blijven wel hardnekkige onvolkomenheden. In de jaarverslagen is meer beleidsinformatie beschikbaar, maar deze is niet altijd goed bruikbaar. De Algemene Rekenkamer keurt de Rijksrekening 2008 goed met een kanttekening. Deze betreft de onrechtmatigheid van de uitgaven voor de verwerving van Fortis/ABN AMRO (niet volgen voorhangprocedure). Het Rijk heeft in 2008 tijdens de kredietcrisis naar vermogen de regels nageleefd.

In de Rijksrekening staat het totaal van rijksuitgaven in 2008 (¤ 238,9 miljard) en het totaal van de rijksontvangsten in 2008 (¤ 236 miljard). 16 % van de uitgaven zijn gedaan in het kader van maatregelen in verband met de kredietcrisis.

Rechtmatigheid van hoog niveau, maar zorgelijke signalen Van de 28 jaarverslagen over 2008 voldoen er 24 aan de gestelde eisen op het gebied van rechtmatigheid; VROM, VWS, WWI en Financiën voldoen niet. In 2007 voldeed slechts één jaarverslag nietaan de eisen. De toename op sommige punten vindt de Algemene Rekenkamer zorgelijk, omdat afspraken - vastgelegd in wet- en regelgeving - tussen Staten-Generaal en kabinet dan niet worden nagekomen. Veel fouten in de rechtmatigheid zijn het gevolg van een onvoldoende vooruitziende blik. Zoals bij het ministerie van VROM, waar een subsidie (ter vermindering risico's afvalstoffen) zonder wettelijke grondslag is toegekend: ¤ 26 miljoen onrechtmatig. Het niet naleven van Europese aanbestedingsregels is bij voortduring een probleem voor de rijksoverheid. In 2008 zijn in vergelijking met 2007 hierin minder fouten gemaakt: 310 (432 in 2007), maar met een groter financieel belang; ¤ 270,4 miljoen (¤ 187,6 miljoen in 2007).

Bedrijfsvoering redelijk op orde, maar hardnekkige problemen In gemiddeld 95% van de beheerdomeinen (1482) van de bedrijfsvoering van het Rijk zijn geen onvolkomenheden geconstateerd. Het aantal onvolkomenheden in de bedrijfsvoering (62) is in 2008 licht gedaald ten opzichte van 2007. De Algemene Rekenkamer concludeert dat de bedrijfsvoering redelijk op orde lijkt, maar zij constateert dat het voor het Rijk moeilijk is om hardnekkige onvolkomenheden op te lossen. Hardnekkig blijken vooral onvolkomenheden in subsidiebeheer, contractbeheer (Europees aanbesteden) en naleving van de regels voor materiële uitgaven.

De Algemene Rekenkamer heeft in 2008 dankzij een nieuw instrument, de 'Kwaliteitskaart', het totaal aantal beheerdomeinen (van belang voor het functioneren van het Rijk) in kaart gebracht. Nu kunnen de onvolkomenheden hiertegen worden afgezet, zodat een duidelijk beeld ontstaat.

Van de onvolkomenheden is het aantal ernstige onvolkomenheden gedaald van drie naar twee in 2008. De eerste 'ernstige onvolkomenheid' betreft de financiële functie bij het Ministerie van VROM. Daar is nog steeds onvoldoende aandacht voor de financiële processen. Capaciteit,onafhankelijkheid en kwaliteit van de interne controle verdienen meer aandacht. Als tweede 'ernstige onvolkomenheid' kwalificeert de Algemene Rekenkamer het inkoopbeheer, waaronder Europese aanbesteding, van het Ministerie van Justitie. Het inkoopbeheer is al enige jaren niet ordelijk. Ieder jaar worden in opzet zaken verbeterd, maar deze beklijven niet in de uitvoering. De Algemene Rekenkamer heeft besloten om een bezwaaronderzoek te starten, om te achterhalen waarom de problemen niet worden opgelost. Het in 2008 gestarte bezwaaronderzoek naar de Belastingdienst wordt met een jaar verlengd. De Algemene Rekenkamer concludeert dat de ambities voor het ontwerp en onderhoud van de informatievoorziening bij de Belastingdienst niet goed in balans waren met de beschikbare mensen, middelen en tijd. De Belastingdienst erkent dit en initieert verbeteringen. De Algemene Rekenkamer heeft aangegeven welke verbeteringen zij verwacht voor het komende jaar. Het vanaf 2007 lopende bezwaaronderzoek bij het Ministerie van Defensie is afgerond. De minister heeft voldaan aan de concrete verwachtingen die de Algemene Rekenkamer gesteld had voor maart 2009.

De Comptabiliteitswet 2001 geeft de Algemene Rekenkamer de mogelijkheid bezwaar te maken. Dit is het zwaarste middel dat zij in kan zetten. De bedoeling van een bezwaaronderzoek is om een bezwaar te voorkomen of te kunnen onderbouwen.

Meer beleidsinformatie beschikbaar, maar niet altijd even bruikbaar In de jaarverslagen 2008 is over het algemeen meer informatie beschikbaar over realisatie van beleidseffecten en -prestaties, maar minder over de ingezette middelen. Dit is zorgelijk, omdat ministers ten minste zichtbaar moeten kunnen maken hoeveel geld besteed is aan de behaalde doelen en prestaties. Ministeries geven daarnaast steeds vaker aan dat het niet mogelijk is concrete informatie te geven over het behalen van doelstellingen. De Tweede Kamer kan zo niet beoordelen of het geld goed besteed is en of het doel uiteindelijk dankzij de prestaties wordt behaald. Over de bruikbaarheid van de beschikbare beleidsinformatie merkt de Algemene Rekenkamer op dat bij ruim één derde van de onderzochte doelstellingen te weinig inzicht is gegeven of beleidsprestaties daadwerkelijk zijn geleverd. Op het niveau van beleidsdoelstellingen is bovendien vaak niet voldoende inzichtelijk of deze behaald zijn. In de 'Staat van de beleidsinformatie 2009' wordt op vier onderzochte kabinetsprioriteiten geconstateerd dat de verstrekte beleidsinformatie de Tweede Kamer onvoldoende in staat stelt om te controleren of plannen van het kabinet zo worden uitgevoerd dat de doelen worden gehaald. Een van de kabinetsprioriteiten betreft het programma Vernieuwing Rijksdienst. Met dit programma wil het kabinet beter werk gaan leveren met minder ambtenaren en minder uitgaven, maar nergens is vastgelegd wat 'beter werk' is. Ook is er geen betrouwbare telling van de beginstand. In 'Rijk Verantwoord 2008' wordt geconstateerd dat vier departementen (Justitie, Financiën, BZK en VWS) er niet in slagen om het bedrag voor de inhuur van externen (2008: ¤ 1,3 miljard) te verlagen ten opzichte van 2007. Dit is tegen de ijklijn van het kabinet in. Volgens berekeningen van de Algemene Rekenkamer geeft het Ministerie van Justitie ¤ 105 miljoen meer uit aan externe inhuur dan het zelf aangeeft in het jaarverslag 2008.

Kredietcrisis: naar vermogen regels nageleefd, kanttekening Rijksrekening Rechtmatigheid: vier van de vijf maatregelen rechtmatig tot stand gekomen In het najaar van 2008 heeft de regering een aantal ingrijpende maatregelen genomen in het kader van de kredietcrisis. De Algemene Rekenkamer concludeert dat de regels ten aanzien van het beheer en verantwoording naar vermogen zijn nageleefd. Van de vijf maatregelen is er één maatregel onrechtmatig. Het betreft de uitgave van ¤ 23,3 miljard voor de verwerving van de deelneming van de staat in Fortis/ABN AMRO, omdat de minister van Financiën de voorhangprocedure bij de Tweede Kamer niet heeft gevolgd. Dit leidt tot een kanttekening bij de goedkeuring van de Rijksrekening. Tegen de onrechtmatigheid had de Algemene Rekenkamer bezwaar kunnen maken. De consequentie daarvan zou zijn, dat de minister (opnieuw) de gang van zaken aan de Staten-Generaal moet voorleggen. De Algemene Rekenkamer heeft, in aanmerking genomen de omstandigheden, de daarop gevolgde procedures en de mededeling van de minister in zijn jaarverslag, besloten af te zien van het maken van bezwaar en volstaat met het plaatsen van deze kanttekening, die geacht wordt onderdeel uit te maken van het goedkeurende oordeel over het Financieel Jaarverslag van het Rijk 2008.

Scheiding rollen Staat als aandeelhouder, toezichthouder, beleidsmaker van belang Het Ministerie van Financiën is na crisisbestrijding voortvarend aan de slag gegaan en heeft op onderdelen begin 2009 al het beheer en toezicht gestalte gegeven. Er zijn nog wel aanvullende acties nodig. De organisatie moet worden aangepast om beter in te kunnen spelen op het feit dat de Staat deelnemingen heeft in grote financiële instellingen; vooral een duidelijke scheiding tussen de verschillende rollen van de Staat (als aandeelhouder, toezichthouder en beleidsmaker) is van belang.

Verbetermogelijkheden voor verslaggevingsregels
De Algemene Rekenkamer signaleert, na de grote gebeurtenissen gedurende de kredietcrisis, verbetermogelijkheden voor de verslaggevingsregels van de rijksoverheid. Gebeurtenissen na balansdatum (zoals eind januari overeenkomst met ING, zgn. back-up faciliteit) worden bijvoorbeeld niet opgenomen in de jaarverslagen. De verslaggevingsregels vereisen dit niet. Voor de Staten-Generaal geldt dat kennisname van dergelijke gebeurtenissen zinvol is voor de oordeelsvorming over de financiën en getroffen maatregelen van de rijksoverheid.

Op Verantwoordingsdag 20 mei 2009, publiceert de Algemene Rekenkamer: Rijk Verantwoord 2008, en 28 rapporten bij de jaarverslagen. Daarnaast worden de Staat van de beleidsinformatie 2009, Rapport bij de Nederlandse EU-lidstaatverklaring 2008 (zie afzonderlijke persberichten) en Kredietcrisis 2008/2009 gepubliceerd. In de bijlage geeft de Algemene Rekenkamer een korte opsomming van conclusies in persberichten per ministerie naar aanleiding van de afzonderlijke rapporten bij de jaarverslagen 2008.



Algemene Rekenkamer