Universiteit Leiden

Geesten vangen op de Indonesische televisie

Tearjerkers en horrorshows geven inzicht in de Indonesische maatschappij. Katinka van Heeren deed er onderzoek naar. Dinsdag 9 juni promoveert ze.Favoriet Tijdens ghost-realityshows op televisie worden live geesten gevangen.

Gevraagd naar haar favoriete film zegt Van Heeren dat een moeilijke vraag te vinden: 'Dan moet ik me opdelen tussen mijn rol als onderzoeker en die als consument. Ik houd persoonlijk het meest van "kijkhuisfilms". Dan kom ik bijvoorbeeld op Garin Nugroho's Puisi tak Terkuburkan (Onbegraven poëzie) over een dichter die in 1965 gevangen wordt gezet op beschuldiging van communisme en getuige is van meerdere executies. Dat is een gestileerde film die voor een doorsnee publiek in Nederland of Indonesië onbegrijpelijk en verschrikkelijk saai zal zijn.' Kijkhuisfilms
Kijkhuisfilms worden in Indonesië alleen op festivals vertoond, als ze al in de bioscoop komen dan houden ze het maar een enkele dag uit. Deze films zijn vaak politiek geëngageerd en worden vertoond in een wijd vertakt alternatief circuit van festivals, kleine bioscopen en andere vertoningsplaatsen. Vaak wordt de vertoning gecombineerd met een debat over de film. In het Westen, bijvoorbeeld op buitenlandse filmfestivals, worden deze films veel meer gewaardeerd dan commerciële producties, maar ze vormen slechts een gering deel van de Indonesische productie en distributie. Bioscopen
In de bioscopen draaien vooral films die commercieel interessant zijn. Die films vormen voor Van Heeren een ideaal onderzoeksobject. 'Als onderzoeker vind ik melodramatische tearjerkers of flauwe komedies interessanter dan goed uitgedachte films. Die eerste films worden veel meer geproduceerd en bekeken en zeggen vaak meer over wat er in een gemeenschap speelt.'

Katinka van Heeren: 'Als onderzoeker vind ik melodramatische tearjerkers of flauwe komedies interessanter dan goed uitgedachte films.' Ghost-realityshows
Naast bioscoopfilms zijn er allerlei televisieprogramma's die gebaseerd zijn op wereldwijd bekende formules, zoals reality-tv, Idols of horror. Favoriet zijn voor Van Heeren de ghost-realityshows. 'Daarin vangen ze live op televisie geesten. De manier waarop die mannen met uitgestreken gezichten, grootse gebaren en natuurlijk de juiste formules en gebeden een geest in een flesje proberen te proppen is echt geniaal.' Daarnaast zijn melodramatische films zoals Ayat Ayat Cinta (Verzen van liefde), waarin een vrome moslimjongen de liefde van zijn leven vindt, zeer populair. Islam
De populariteit van Ayat Ayat Cinta berust ook op de rol die de islam in de film speelt, want islam wordt steeds populairder in films, zegt Van Heeren: 'Regisseur Garin Nugroho liet zich al ontvallen dat de koranscholen wel vervangen kunnen worden door castingbureaus, want tegenwoordig worden "islamitische films" geproduceerd waarvoor je als acteur de koran moet kunnen reciteren. Toch is Ayat Ayat Cinta niet een echt vrome islamitische film, want er zit bijvoorbeeld een christelijk meisje in dat niet gesluierd is.' Opname voor de filmAyat Ayat Cinta
Zionisme
Na 11 september werd Van Heeren duidelijk dat in Indonesië over films in termen van antizionisme en anti-amerikanisme gedacht werd. 'In Nederland werd voortdurend gesproken over het grote islamgevaar, in Indonesië over het zionistische wereldcomplot. Hollywoodfilms zijn in dat denken een tactiek van joden om de Indonesiërs van het juiste pad te brengen. De vraag is dus hoe Indonesiërs zich daartegen kunnen verweren. Een van de antwoorden is film, en zo is onder andere de vrome islamitische film opgekomen. Het verzet tegen Hollywood is heel erg in de geloofssfeer getrokken.' De meerderheid van de moslims geeft nog altijd de voorkeur aan commerciële films die meestal gefinancierd worden door productiebedrijven in handen van Chinese of Indiase Indonesiërs die van oudsher de media en de filmindustrie in handen hebben. Censuur
Films in het alternatieve circuit hoeven niet door de censuur, dus kunnen de makers zich meer veroorloven op gebied van seks en politiek. Maar behalve censuur er is er ook zelfcensuur. Zo is er angst voor de gevoeligheden van vrome moslims. Van Heeren: 'Men begint niet aan bepaalde films. Soms gaat het om dingen die in onze ogen volledig onschuldig zijn. Het kan al gaan om de titel van een film. Garin Nugroho wilde een film maken over een jongetje in een islamitische kostschool dat iedere dag een meisje voorbij ziet komen. Die film zou "Ik zou je graag een keer willen kussen" gaan heten, maar de producer trok zich terug na protesten. Toen is de titel veranderd en de plaats van actie verplaatst naar Papoea-Nieuw-Guinea.' Christendom
Het was Van Heeren al eerder opgevallen dat veel films vol zaten met christelijke elementen zoals kruisjes. Bij navraag bleek dat de makers dat deden omdat christenen niet klaagden over christelijke elementen in films. Moslims doen dat wel, en dus durven filmmakers geen islamitische symbolen te gebruiken. Maar ook andere religieuze groeperingen beginnen zich te roeren, zegt Van Heeren. 'Garin Nugroho wilde een film maken over maken over Shinta. Toen protesteerden de hindoes dat hij van hun Ramayana af moest blijven.'

Ook in Indonesië zijn soaps razend populair.
Populariteit
Uiteindelijk telt in de filmwereld niet alleen geld en macht, maar ook populariteit, merkte Van Heeren. 'Een populaire islamitische tv-prediker, AA Gym, keurde op basis van de titel een film af die al door de censuur was. De producer, Raam Punjabi, moest toen bakzeil halen. Maar tegenwoordig zou AA Gym het niet meer winnen, want hij is zijn populariteit kwijt. Dat komt omdat hij zijn vrouw min of meer aan de kant zette voor een huwelijk met een tweede vrouw: een beeldschone jonge actrice. Dat waarderen de Indonesiërs niet. Ook bekende Indonesiërs moeten authentiek en eerlijk overkomen, willen ze hun populariteit behouden.' Katinka van Heeren, Contemporary Indonesian Film: Spirits of Reform and Ghosts from the Past Promotie: Dinsdag 9 juni
Faculteit: Letteren
Promotor: prof.dr. B. Arps