De macht van satire
DWDD Pop-Up Museum toont in april gelijkenis tussen satire in 18e eeuw en het heden
8 april 2016
Sinds de aanslag op 'Charlie Hebdo' van 7 januari 2015 weten we dat het maken van satire dodelijke gevolgen kan hebben. Maar al langer zijn de potentieel explosieve gevolgen van satire bekend. In het voorjaar van 2006 waren het de Deense Mohammedcartoons die wereldwijd voor ophef zorgden. En
enige decennia terug was het in Nederland de satirische televisieshow 'Zo is het toevallig ook nog 'ns 'n keer' die voor landelijke ophef zorgde met de sketch 'Beeldreligie' (1964).
Deze en andere incidenten waren in 2009 aanleiding voor een groep onderzoekers uit Utrecht en Amsterdam om een grootschalig onderzoeksproject op te zetten naar de macht van satire. Het hoofddoel van dat project was om de maatschappelijke impact van satire concreet in kaart te brengen. Er werd
daarbij bewust gekozen voor een brede aanpak. De onderzoekers keken zowel naar satire uit het heden als uit het verleden, en zowel naar westerse als niet-westerse satirische tradities.
Een van de hoofdonderzoekers binnen het project was Ivo Nieuwenhuis, die zich concentreerde op de macht van satire in Nederland in de achttiende eeuw.
Apen en zwijnen
'Het Geldersche Zwijn', alias de naar Gelderland gevluchte stadhouder Willem V (Beeld: Rijksmuseum)'Het Geldersche Zwijn', alias de naar Gelderland gevluchte stadhouder Willem V (Rijksmuseum)
Uit het onderzoek van Nieuwenhuis blijkt dat satire als genre, ondanks haar sterke tijdgebondenheid, ook opmerkelijke constanten heeft. Vandaag is het koning Willem-Alexander die via Lucky tv-filmpjes belachelijk wordt gemaakt, zie ook de tentoonstelling in het DWDD Pop-Up Museum, in 1786 was
het stadhouder Willem V die in de spotprent Het Geldersche zwyn te kakken werd gezet. De leiders van het land waren en zijn een gewild mikpunt van spot.
En ander geval is de satirische roman Reize door het aapenland, waarin de menselijke gewoonte om achter populistische politici aan te lopen wordt bespot. De apen willen graag mensen worden en een groepje apen is ervan overtuigd dat de beste manier om dit doel te bereiken is om ieders staart af
te hakken. Via slinkse technieken en ophitsing weten deze groep uiteindelijk iedereen zover te krijgen dat dit ook daadwerkelijk gebeurt, met een akelig bloedbad als gevolg. Dit verhaal zou moeiteloos naar het heden getransporteerd kunnen worden.
A. Schasz M. D. schreef in 1788 over menselijke gewoonte om achter populistische politici aan te lopen: 'Reize door het aapenland' (Beeld: Bijzondere Collecties/Universiteit van Amsterdam)A. Schasz M. D. schreef in 1788 over menselijke gewoonte om achter populistische politici aan te lopen:
'Reize door het aapenland' (Bijzondere Collecties/Universiteit van Amsterdam)
Ernst en spel
'De hoofdconclusie van mijn onderzoek,' aldus Nieuwenhuis, 'is dat als ergens de macht van satire in ligt, dit is in haar vermogen om tegelijk ernstig en speels, serieus en niet-serieus te zijn, de lezer of kijker te laten lachen en hem of haar tegelijkertijd aan het denken te zetten.'
Over de onderzoeker
Dr. Ivo Nieuwenhuis is docent aan de opleiding Nederlandse Taal en Cultuur aan de Rijksuniversiteit Groningen (RUG). Het onderzoek van Nieuwenhuis verscheen tevens in boekvorm: Onder het mom van satire. Laster, spot en ironie in Nederland, 1780-1800 (Hilversum 2014). Het onderzoek naar de
macht van satire werd gefinancierd door NWO Geesteswetenschappen (Vrije competitie).
In het magazine ExperimentNL verscheen een uitgebreid artikel over het onderzoek.
Eerder was het onderzoek van Esther van Gelder De ontdekking van de Nederlandse natuur en het solar shirt van Pauline van Dongen Slimme kleren op weg naar de markt in het museum te zien.
Meer informatie
* Nieuwsbericht: 'NWO Geesteswetenschappen in DWDD Pop-Up Museum II'
* Projectpagina: 'The power of satire: cultural boundaries contested'
* Adres en route Allard Pierson Museum
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Bron: NWO