Toespraak van minister-president Mark Rutte bij de opening van de tentoonstelling ’80 Jaar oorlog. De geboorte van Nederland’ in het Rijksmuseum in Amsterdam

Dames en heren,

Je hoort het regelmatig zeggen: de geschiedenis herhaalt zich nooit, maar rijmt wel vaak met het heden.
En precies die gedachte ligt ook aan de basis van deze prachtige tentoonstelling die ik vandaag mag openen.
Dat doe ik om twee redenen met het allergrootste genoegen.

Ten eerste, omdat ik zelf geschiedenis heb gestudeerd natuurlijk.
En ik ben ook nog afgestudeerd bij professor Simon Groenveld, die de 80-jarige oorlog als geen ander heeft bestudeerd en beschreven.
Van hem heb ik overigens geleerd dat het beter is om over 'de Nederlandse Opstand' te praten, maar dat vergeet ik vandaag maar even.
Dat is meer iets voor academisch geschoolde historici onder elkaar.

Wat ik ook heb geleerd is dat het de 80-jarige oorlog - of eigenlijk de hele geschiedenis- nooit eendimensionaal is.
Het is natuurlijk heel aantrekkelijk om de 80-jarige oorlog te interpreteren als een heroïsche vrijheidsstrijd tegen een buitenlandse onderdrukker, David tegen Goliath, Asterix tegen Julius Caesar, met Willem van Oranje als grote held.
Dat deden we vroeger, maar tegenwoordig weten we beter.
Het ging ook gewoon om macht, om geld en eigendom, en om een burgeroorlog tussen protestanten en katholieken, met een grote groep er tussenin.
Daar hadden we Philips de Tweede en Alva niet per se voor nodig.

De tweede reden waarom ik hier vandaag graag ben, heeft te maken met het kabinetsbeleid.
U hebt het de Koning misschien in de Troonrede horen zeggen: 'Erfgoed en cultuur laten ons zien waar we vandaan komen, houden ons een spiegel voor in het heden en zijn zo van grote betekenis voor de toekomst van ons land.'
En hij zei ook dat het belangrijk is dat jongeren naar het museum gaan.
Ik vond het dus meteen een goed idee om de daad bij het woord te voegen en vandaag een groep leerlingen van het Spinoza Lyceum rond te leiden over de tentoonstelling.
We hebben die sneak preview net achter de rug.
En wat is het een mooie expositie geworden.

De makers zijn er echt in geslaagd om die rijmende geschiedenis in beeld te brengen.
Om verleden en heden heel subtiel met elkaar te verbinden.
Ook toen al hadden binnenlandse ontwikkelingen een grote Europese dimensie.
Zeker toen onze strijd tegen het Habsburgse Spanje onderdeel werd van de 30-jarige oorlog in Midden Europa.
Ook toen leidden oorlog en geweld ertoe dat mensen huis en haard achter zich lieten en op de vlucht sloegen.
En ook toen was propaganda en beeldvorming - framing zouden we nu zeggen - een heel belangrijk middel in de strijd.

Een van de mooiste voorbeelden is dat beroemde schilderij van Adriaen van der Venne, De zielenvisserij.
Als ik me niet vergis zit het in de vaste tentoonstelling van het Rijksmuseum en het is uiteraard ook te zien op deze tentoonstelling.
Het verbeeldt bijna als een stripverhaal, als een allegorische cartoon, de strijd tussen katholieken en protestanten, waarbij de laatste groep duidelijk aan de winnende hand is.
Aan de protestantse kant van de rivier schijnt de zon en staat de natuur in bloei.
Aan de katholieke kant verdorren de bomen en dreigt onweer.
Een prachtig beeld, aan de hand waarvan je de kern van het conflict 450 jaar later aan iedereen uit kunt leggen.

En zo zijn er meer aansprekende objecten te zien.
De loden doos waarin het hart van de graaf Van Egmont na zijn onthoofding werd bewaard.
Het hemd waarin Hendrik Casimir van Nassau sneuvelde in 1640, met bloedvlekken en al.
En natuurlijk het Plakkaat van Verlatinghe uit 1581, waarmee ik al eens indruk mocht maken op President Obama toen hij in 2014 ons land bezocht.
Toen met het originele handschrift, nu ligt er een gedrukt exemplaar uit die tijd.
Dit is wat Huizinga bedoeld moet hebben met de 'de historische sensatie', die je voelt wanneer je het verleden bijna kunt proeven, ruiken en aan kunt raken.
En voor alle zekerheid: dat laatste is niet de bedoeling.
Ik bedoel dat aanraken natuurlijk overdrachtelijk.

Terecht wees het Rijksmuseum er in de aankondiging van deze tentoonstelling al op dat de periode van de 80-jarige oorlog ons veel iconen van onze vaderlandse geschiedenis heeft opgeleverd.
De Beeldenstorm, 1600 Slag bij Nieuwpoort, 1 april en Den Briel, Het turfschip van Breda, Leidens ontzet, Piet Hein en de Zilvervloot, Kenau Hasselaar, het Twaalfjarig Bestand, de Vrede van Münster - het zijn allemaal namen en begrippen die in ons nationaal geheugen vastgebakken zitten.
Maar ik denk dat niet veel mensen ze in de juiste chronologische volgorde kunnen zetten of het verband tussen deze mensen en gebeurtenissen uit kunnen leggen.
De Volkskrant schreef een paar weken geleden dat we best een nationale 'opfriscursus' konden gebruiken.
Alleen daarom al is dit een belangrijke tentoonstelling die veel bezoekers moet trekken.
En de educatieve opzet, met onder andere ook de tv-serie, kan ik alleen maar toejuichen.

De grootste en belangrijkste les zit misschien wel in dat kleine maar veelzeggende schilderijtje van Gerard ter Borch, Soldaat te paard.
Hij maakte dat werk in 1634 en de berusting en moedeloosheid druipt er van af
Zo ziet oorlogsmoeheid eruit in een conflict dat zich al meer dan 65 jaar voortsleept en waarin geen van de partijen duidelijk aan het winnen is.
En dat is wat oorlog is, ook vandaag nog, geen heroïek, maar menselijk leed en wanhoop.

Ik dacht overigens zelf heel even dat de soldaat op het schilderij Sancho Panza was, de knecht van Don Quichot, de bekendste Spanjaard uit de wereldliteratuur.
Kunst kan blijkbaar ook rijmen.
Cervantes schreef zijn meesterwerk aan het begin van de 17e eeuw en een hoofdthema uit het boek is natuurlijk het gevecht tegen windmolens, de hopeloze strijd tegen het onvermijdelijke.
En ook daarin zit een parallel met de 80-jarige oorlog: een historische periode waarin nieuwe religieuze en politieke verhoudingen ontstonden.
Een periode die ons land heeft gevormd en die tot op de dag van vandaag doorwerkt.
Achteraf gezien kunnen we daarin lijn en logica aanbrengen - dat is het mooie van de geschiedenis.
Maar destijds was het een kluwen aan gebeurtenissen en ontwikkelingen die met deze tentoonstelling op een prachtige manier inzichtelijk wordt gemaakt.
En die verklaar ik met alle soorten van genoegen vanaf nu geopend.
Dank u wel.